En gascon de Guipuscoa

Anueit que'vs balhi un texton en gascon qui remonta a 1304.

A l'edat miejana, lo gascon qu'èra la lenga deus borgés e de l'administracion a Sent Sebastian (Bascoat / Euskal Herria). Que s'i pòt reconéisher lo gascon maritime (lo gascon negre), lo medish gascon que lo de Baiona e d'ua gran partida (meridionau e centrau) de la còsta landesa. Que podem notar, prumèr, la confusion enter la a e la e finaus atònas (cambre= cambra, are =ara, rue o arrua, femnes etc). Aqueth tret qu'ei caracteristic deu gascon occidentau (com deu catalan deu grop orientau, centrau comprés). Que s'acompanha de la formacion deu subjontiu en i puishque cantas e cantes e soan parièr en gascon occidentau, d'aquí l'invencion cantis, cantin per cantes, canten etc , qu'arretrobam de manèira convergenta en gascon occidentau com en catalan orientau (centrau inclós), enqüèra que los maines de las duas modalitats, gascon occidentau e catalan orientau, no's tròban en contacte l'un dab l'aute. Ua caracteristica plan hòrta e tipica deu gascon maritime (enqüèra uei lo dia) qu'ei l'emplec de l'article femenin le [lə] en lòc de la, au plurau les e non pas las. Dens lo tèxt, le qu'ei soent - mès pas tostemp- corregit en la. Deguens lo gascon occidentau, lo gascon maritim que's caracteriza per la pronóncia losca (escura) de totas las e barradas, /œ/, quina que sia la posicion d'aquesta e dens lo mot, tonica o non. D'aquí lo qualificatiu de gascon "negre" o "néguer". Lo gascon maritim qu'ei lo simetric gascon deu malhorquin en catalan orientau.

Lo gascon medeviau que notava la f tostemp per ua f, aquera letra que devèva plan estar popular(a)ment aspirada (notada h de manèira modèrna), totun la lenga escriuta la conservava intacta. La letra h qui i trobam qu'ei sonque l' etimologica latina e qu'ei tostemp muda (ex. homi, qu'ei l'equivalent en gascon occidentau deu catalan home).

Z finau que's cau prononciar ts: toz = tots; buz = vutz (gascoinés: votz), aquez = aqueths, derez = derets (en gascoinés e en aranés: drets) etc.

Quauques castelhanismes que son de notar: açer (per far), por (per per), quedar per demorar o està's. De destacar tanben la fòrma deret o dered per dret (cast. derecho) e palaçi per palai/ palatz (cast. palacio; cat. palau)


L'arrua d'en Bertran qu'existeish enqüèra, uei lo dia, dens lo barri vielh de Sent Sebastian. Qu'a conservat lo son nom gascon, enqüèra qu'un chic castelhanizat : uei lo dia qu'ei coneishuda com Calle de Embeltrán.

Notaratz l'abséncia deus digrafs nh e lh emplegats peus Tolosans e représ per l'occitan modèrne (lhevat lo catalan), aquiu que i son remplaçats peus digrafs o trigrafs pirenencs yn/ynn e ll/ ill, cf. la grafia de Fabra ny e ll peu catalan. Aquera manèra d'escríver deu gascon guipuscoan que s'arretròba en gascon deus archius de Pampalona e en vianés (lo vianés qu'èra l'occitan deus borgs de Navarra, parlat deu sègle 12 au sègle 15, ara extint. L'occitan vianés qu'èra mes pròishe deu lengadocian e deu catalan que non pas deu gascon).

Qu'èi notat la preséncia deu mot monde dens lo tèxt, doncas non sembla pas èster un gallicisme, pr'amor Baiona e la màger partida de Gasconha qu'èran possessions anglesas de 1152 a 1451. Non s'i parlava pas francés a l'epòca d'aqueth manuscrit, sonque gascon. La correspondéncia deu rei d'Anglaterra dab los sons subjèctes de Baiona e de Bordèu qu'èra redigida en gascon. Totun, lo grop nd en gascon, com en catalan, qu'ei normaument simplificat en n, doncas monde que sembla un mot de formacion sabenta. En gascon, que s'i esperaré lo mot mon, com en catalan (e en aranés). Totun, la causida deu mot monde, a l'evidéncia anciana, qu'evita la confusion dab lo possessiu mon. De notar que la simplificacion nd>n èra mes sistematica a l'epòca medeviau que non pas uei lo dia, per exemple que podem léger dens tèxts medievaus gascons domanar e demanar, e non pas jamés demandar com en gascoinés (correccion probablament influenciada peu francés o per l'occitan de Tolosa). Qu'ei tostemp demanar en aranés. Dens aqueth tèxt, que i trobam "far doman" o sia har ua demanda. .

Sent/Senta, que non Sant/Santa com en occitan non gascon, qu'ei tanben gasconisme deus bons que trobam autanplan dens la carta de Sent Gaudenç deu sègle XIII, escriuta en gascon orientau. En aranés, qu'emplegan Sant/Santa, qu'ei probable un catalanisme com la màger partida deu vocabulari religiós deus Aranés (cf. nòst(r)e pare, creu etc).

Notaratz las fòrmas verbaus sonc, tinc...ara despareishudas en gascon modèrne mès conservadas en catalan (sóc, tinc...). Dic (prumèra persona deu present de l'indicatiu de díser /díder/díguer, en gascoinés: disi, de díser; en aranés: digui o didi - de díder) qu'ei enqüèra viu locaument en gascon, tant en occidentau com en orientau.

Las simplificacions ben gasconas tr>t e br>b non son pas represas en aqueth tèxt, que i son probablament corregidas com a vulgarismes.

Per contra, que i trobam plan lo mot gascon caperan (en lengadocian capelan, en catalan capellà).

E qu'observam plan la pèrta de la n intervocalica, tanben caracteristica deu gascon: tier, apertier, vier etc.

Beis: compréner bens

.
Peisar: compréner pensar.

Assi = atau (conservat en catalan: així)

Vielle per vila qu'ei tanben un gasconisme deus bons, emplegat autes còps tant en occidentau com en orientau (vielha en grafia modèrna, uei lo dia sonque fossilizat en la toponimia).

Lo gascon maritime qu'estó parlat en Guipuscoa deu sègle 12 dinca l'entrada deu sègle 20.

Ara lo tèxt, peu quau lo sénher d'Ayçaga , convençut de panader au despens de la glèisa Senta Maria de Pamplona, e's ved forçat (enfin, n'ei pas dit exactament atau ;)) de balhar lo son ostau familiau ("palaçi"), de Sent Sebastian, dab tots los sons bens, a la glèisa (o glísia com se ditz enqüèra uei lo dia en gascon maritim). La version deu tèxt qu'ei la establida peu prof. Ricardo Cierbide. Qu'èi corregit sonqu'un mot, senhalat per (1): prenc en lòc de prene.


Coneguda causa sia a toz aquez qui queste present carta veiran com io mayester Johan Yuaynnes d’Ayçaga, arçediagne de le cambre de Santa Maria de Pamplona, peisant e cossirant en le me anime lo deud que io ey ab la glisie de Senta Maria de Pamplona e los beis que io d’aquere glisie ey pres e prenc (1) e autassi cossirant com io e lo que ey es e deu esser de la dauantdite glisie, conçebent en mon coradge e en ma peisse temor que pera y auant auguns apertienz a mi de parentesc qu’es uoler ni mauer a far doman o augun embarc contre la dite glisie ab intencion de cuydar, auer e heredar augune partide deus beis que io are ey o tinc, la quau causa seri error contre Diu e contre ma uoluntad per que io tinc que poiri bier le mie anime en augun embarc, por esquiuar e degetar la dite error e lo dit embarc, per ma bona, agradabla e delyure uoluntad e per mon bon plazer, ey dat e dau a la pitancerie de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona lo palaçi que es a part d’en Beile que io aui en la viele de Sent Sebastian en la rue d’en Bertran, e la plaça erm qui es tient ab lo dit palaçi au costat, estin ab la mason d’en Sanz ferrer e de n’Anglesa de Perer sa moiller e de l’autre part se tin lo palaçi ab la plaça de n’Aubire de Pardiat qui fo, deu derreirau deu forn d’en Per Arnau d’Uhua e de la plaça de Biuerne de Moncada qui son darrer part trou dauant a la dite arrua d’en Bertran, cubert e descubert, deu çeu trou bisme, ab totes sas apertiençes e ab toz sons derez e ab tones e ab toz los autres beis qui deffenz son, tot tant com io y aui ne trou çi ne y tingud e possedit. E pera saup de le piterançeria de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona e en loc de totes les persones a cuy apertin o pot apertier, io ey mes e meti en corporau poder e en corporau possession deu dit palaçi e deus beis que y son e de la dite plaça assi com dit es, segunt que lo for e le costume de la viele de Sent Sebastian arrequer a uos n’Ochoa Martin de Yturbia, calonge de la dite glisie de Senta Maria de Pamplona, e io per la man de uos lo dit n’Ochoa Martin sonc issit deu poder e de la propietat deu dit palaçi e deus beis que y son e de la dite plaça, assi com dit es, e m’en sonc desembestit, e enquara mei que per meillor açer canar lo dit donathyu segunt forme de dered io les ey issemenz lyurat lo dit palaçi per lo barroll de la porte. E a tier lo dit donathyu saup e segur de toz los homis e de totes les femnes deu monde dey en ius e de far ne quedar tota mala buz segunt es for en Sent Sebastian pera saup de la pitançeria de Senta Maria de Pamplona e de totes les persones a cuy lo deret de la dite pitançeria apertin o pot e deu apertier, assi bei deus qui are son com deus qui de ci auant seran e de lor comandement bon ey dat fermes en Per Arnaut d’Uhua, en Johan de Sarraute, borzes de Sent Sebastian. … E fon presentz testimonis en far lo dit donathiu e affermance en Guillem Guyraut vicari de Sent Sebastian, en Martin de Lugadez caperan, en Per Ochoa de Guetaria, Domenion de Mans, en Domingo d’Esquiçu clerc. E io, Johan de Bassessari, public notari deu cosseill de le vielle de Sent Sebastian qui present y fuy e per comandement deu dit seynner arcediagne queste carte escriscuy e lo present mon seynau acostumat y pausei. Factum .IX. diez entranz en lo mes de nouembre, era de mill. CCC. XLL. Anz.