Un extrèit deu manuscrit gascon d'Oviedo (1324): prumèra partida

Lo Tederic que m'avè demandat de hornir quauques tèxtes en gascon medievau. Doncas, que'vs vau balhar las partidas gasconas de la letra escriuta per notables baionés tà l'abesque d'Oviedo Odon (N'Od en gascon medievau) e conservada dens los archius de la catedrala d'Oviedo (Astúrias). La letra qu'ei escriuta en ua lengua notariau castigada. S'i pòden observar mantas particularitats qui caracterizan lo gascon maritime d'uei lo dia.  Que cau raperar que Baiona, com la quasi totalitat d’Aquitània, qu’èra ua possession deu rei d’Anglatèrra a l'epòca d'aqueste manuscrit (1327) e n’èra pas jamés estada francesa. La lectura deu tèxte originau, que la devem a Don José Ramón Fernández González, professor a l'Universitat d'Oviedo, qui la ns'arretranscrivó en bèth respectar las causidas graficas deu manuscrit. Que podem comparar aqueth tèxte dab lo deu conselh de "le  viele"  de Sent Sebastian, datat de 1304. La lengua qu'ei la medisha, totun la de Guipuscoa qu'ei un chicon espanholizada (lo vèrbe "açer" s'i mescla dab far) e dab causidas graficas  mes "pirenencas".


Uei que m'acontentarèi de la prumèra partida deu tèxte baionés, plan corteta. Legetz donc:

7-Conegude causa sie a todz que los sabis e religios seinhors en frai Peis de Fouguereilh,
8- sotzprior dou combent dous frairs prediquedors de Baione e tient loc dou sabi e religios senior, en frai Arremon de Fey, prior dou medihs combent, e en fray Peis Iohan
9- de Tachoures e en fray Peis de Caseilhs, frais e depositaires dou medihs combent ensemps ab lo diit sotzprior, procuredors hichemens dou reuerent pair en Christ
10-moseinhor en frai Guilhem, per le graçi de Diu cardenau de la sede de Rome e abesque de Sabine e aben son poder a les causes de ius contengudes, segont que
 11- par e es contincud en vn esturment public saierad en penden dab (sic) çere vermeilhe dou saied dou sobrediit moseinhor en frai Guilhem, abesque e cardenau
12- soberdiit e feit escriut e reçebut segont que pare per le man de mayester Bertran Bacher, notari public per l’apostolicau e imperiau auctoritat, lo tenor dou
13-qua (sic) de mot a mot entrou lo paragraphi de ius escriud en aqueste forme : in Dei domine, amen… 




Qu'ei notat lo digraf hs de medihs, los trigrafs inh e ilh, lo digraf ou, l'abséncia totau de mots acabant per a, lhevats a còps l'article la (mei generaument le dens lo tèxte) e causa dens la formula rituau d'introduccion  "conegude causa sie". Que i trobam tanben  l'article lanusquet lo/le, l'abséncia totau de j  qui i ei remplaçada sistematicament per un yod (i) ,  graçi e non pas gràcia, en conformitat dab la pronóncia deu gascon occidentau.

Que's pot audir l'accent néguer en léger lo tèxte: prediquedor per predicador...

Que sembla que lo digraf ou e pòt representar mes d'un fonème en aqueth tèxte.

Dens 'entrou", lo digraf que deu representar lo nòste òu [ɔw]. Entròu> entrò. En gascon contemporanèu, entrò qu'ei sinonime de dinc a, dinca, enquiò etc.

Ou que deu representar eu [œw] dens dou (deu) e Fouguereilh (Heugarelh), forma sufixada  de heugar,  lana on creishen las heuç o heuguèras (en catalan: falgar, falguera). Heugareil qu'ei lo nom d'un plan montanhòu deu costat de Lorda. Que cau notar que los noms de persona Fougarelh e Fougarel e son atestats en la França modèrna.  Hogar e hoguèra, variants de heugar e heuguèra, que's pòden confóner dab hoguèr  deu latin *focaris, a l'origina un adjectiu derivat de focus, huec.  Lo hoguèr qu'èra ua manèra d'aperar un ostau (cf. espanhòu hogar,  gascon septentrionau hoguèir, Jasmin qu'a foguèr: La pouësio aciéu tèn soun fouguè.  En Haut-Comenge, que i avem lo vilatge de Hogaron don lo nom, segon Mistral,  e voleré díser ostalon.  Dab aqueth sens, lo provençau qu'a  fogueiron, fugueiron;  en niçard: fogairon (TdF).


(Pèis Iohan de) Tachoures : Aquiu lo digraf ou que sembla representar [wœ] "taishoèras" en fonetica maritima. La taishoèra qu'ei la tuta deu taishon (Meles meles).  Uei lo dia, los noms de persona Taishoèra e Taishoèras que son plan espandits per Gasconha tota devath varias formas graficas  Tachouère, Tachouères, Tachoire e Tachoires (autescòps lo digraf francés oi qu'avè la medisha valor fonetica que l'occitan oè). Entà los mens lectors catalanofòns: taishon e taishoèra que's disen respectivament teixó e teixonera en catalan.

Hichemens. Atencion, la h d'aqueth advèrbe n'a pas nada valor fonetica, qu'ei muda, qu'ei aquiu sonque entà "hèr beròi". Ishaments  qu'ei ua forma tipicament baionesa, eishaments  aulhors, d'un mot qui vòu díser quauquarren com "egaument" . Ramón Fernández González que ns'indica hichemens que provién de ipsamente. Locaument, "iche" que s'emplega per "aqueste".

Combent: grafia fonetica de convent [kom'bœnt], uei lo dia [kum'bœn].

De ius (= de jus) = devath, dejus  (dejós en aranés e de cap a l'airau lengadocian)

 Abesque, que non auesque. Que soi d'acòrd dab Jan Lafitta, la grafia  avesque qu'auré d'èster horaban(d)ida deu gascon e remplaçada per abesque, en conformitat au còp dab l'etimologia -epíscopus- e la pronóncia gascona deu mot  (cf. tanben l’antologia deus tèxtes en gascon ancian de Luchaire).

 segont : qu'èi notat la t finau qui explica la  prononcia  dentau de la n finau d'aqueste mot en gascon. 

segont que par : segon çò qui (a)pareish,

 contincud = contengut (cf. cat. contingut)

 esturment= instrument. Esturment qu’ei la forma populara gascona deu mot mentre qu' instrument ei ua forma mes sabenta. En aranés: esturment.

Penden dab : que'm pensi que caleré corregir la grafia:  « pendent ab », la d de dab que soslinha la ligason sonora enter los dus mots com ac ei lo cas dab En N'Od.

Apostolicau e imperiau auctoritat.
En gascon, la màger partida deus adjectius acabant per –au (en latin -alis) que son demorats epicèns (qu'ei a díser invariables en genre)  pr’amor que derivan de mots romans don las formas masculinas e femeninas non presentavan nada diferéncia enter si  au cas regime . Qu’èra tanben lo cas en francés d’autescòps dab un gran nombre d’aqueths adjectius  (cf les lettres royaux de Racine). Lo francès e l’occitan-non-gascon contemporanèus que s’an estimat mes de reconstrusir  formas femeninas non etimologicas (royale etc). D'autes adjectius que son dens lo medish cas,  per exemple:

 fort/fòrt/ hòrt, la forma epicèn qu'ei demorada fossilizada dens noms de vilas com  Rochefort, Roquefort, Rocafòrt, Rocahòrt;

verd/vèrd: cf. Vauvèrd en Gard,

grand/gran: madame la grand (Racine), mère-grand (Perrault), grand’sœur (Lafontaine) , grand-rue, grand-place, grand-chose, etc. En gascon: le/la Lana Gran, la gran carrèra, gran causa etc.

gentil -cf. gentilfemme (Racine) e en francés contemporanèu gentiment, que non gentillement,

comun,

e un hèish d’autes.

De notar tanben que lo gascon occidentau e ua petita partida de l'orientau qu’an guardat epicèn lo mot triste com en francés e en espanhòu, mentre la rèsta deu gascon que distingueish  trista de triste. Lo catalan qu’a guardat epicèns, de manèra mes estricta que non pas lo gascon, mots com gran, gentil, etc, totun qu’a trist/trista, comú-comuna,  verd/verda, per exemple.

Saied, Saierad : sagèth, sagerat (en cat. segell, segellat)

De seguir lo còp qui vien per la rèsta deu tèxte!