'Abalut', 'abaluda', 'baluda', deu latin 'voluta', o la question de l'origina deu mot 'abalòt' (cat. 'avalot').

Lo catalan e lo gascon qu'an mots en comun qui son desconeguts en occitan non-gascon. L'un qu'ei lo mot 'abalòt' qui lo catalan gràfia 'avalot'. En gascon, lo mot 'abalòt' que significa: " attroupement, rencontre de deux troupes". En catalan 'avalot'  que significa: '1-1 agitació popular, 1-2 aplec tumultuós 2- esvalot. Se cercam un chic mei enlà, la definicion deu mot esvalot qu'ei cridòria, brogit eixordador.

Coromines que volè har derivar 'avalot' deu vèrbe 'avalotar' (tanben present en gascon; 'abalotà's': se porter en troupe, cf.  Palay) e lo quite vèrbe 'avalotar' deu vèrbe latin 'volutare' format a partir de 'volutus-a' (de 'volvere') (Cf Gaffiot, ved. nòta de Jig en comentari). Aquesta ipotèsi qu'a lo meriti d'explicar la terminason -ot (enquèra que l'obertura vocau /-ɔt/ supausa ua confusion fonetica). Totun la conservacion de la 't' deu vèrbe latin peu mot catalan 'avalotar' que pausa problèma en aquesta ipotèsi. Normaument, qu'am de n'esperar ua d intervocalica, que non ua t (cf. gascon voludar-se, occitan voludar,  voludar autanplan en rosselhonés, deu latin volutare, ved com. JIG).

En ua prumèra analisi, qu'acceptèi l'ipotèsi etimologica de Coromines shens trantalhar. E que prepausèi lo mot gascon 'abalòt' com un prèst deu catalan. Totun, que m'avè escapada l'existéncia deu mot gascon 'abalut', qui a l'origina designava lo cable qui encordava la pèrja au carro (ved. FEW abalut) e qui acabè per designar la quita pèrja. L'origina etimologica d'aqueste mot 'abalut', var. 'abaluda', 'baluda' qu'ei probablament lo mot latin 'voluta' , que non lo vèrbe volutare (cf. gasc. abalutar) pr'amor de la conservacion de la t  deu vèrbe qui suggereish ua derivacion verbau a partir d'abalut, fòrma masculina reconstrusida a partir de baluda, abaluda (la baluda ->l'abaluda ->l'abalut -> abalutar). La constància de la 'a' pretonica comuna aus mot catalan e gascon e non predictibla per l'etimologia com la t d'aquestes mots, e non ua d com esperat se lo vèrbe catalan avalotar derivèsse de volutare, qu'an de nse'n har perpensar.  Que podem perfèitament acceptar que lo quite mot abalòt derive de abalut. N'avem un exemple de deriva semblanta dab 'caishalòt'' dont la fòrma atestada mei anciana èra 'caishalut' (qu'ei a díser provedit de caishaus, caracteristica qui diferéncia lo caverat de las autas baléias). caishalut -> caishalòt.

Dongas, que prepausam ua ipotèsi alternativa a la de Coromines: 'abalòt' que representaré ua fòrma de 'abalut', lo quau representa ua fòrma masculinazada d''abaluda', varianta de 'baluda', deu latin 'voluta'. Abalotar qu'ei un derivat verbau de abalòt. Abalut n'existeish pas en catalan, per contra avalot que i ei plan. La caracteristica de la 'a' pretonica com la t intervocalica deu vèrbe avalotar que suggereishen avalot que deriva d'abalut. Abalòt, avalot: qu'ei evident que s'ageish deu medish mot en gascon com en catalan. Que i arretrobam aquesta nocion d'aplec, de horrèr comuna a las duas lengas, totun lo mot catalan que s'a prenguda ua significacion de susmauta, de batahòri qui n'existeish pas a la definicion deu mot gascon segon Palay. Per contra, en gascon, aquesta nocion de susmauta  e de batahòri que's tròba a la definicion deus mots 'arbaròt' e 'arbarotar'  d'etimologia incèrta (cf. espanhòu alboroto, antig. alborote, alborotar; l'anciana terminason -ote que suggereish hòrtament un prèst gascon en espanhòu, mei probablament que non l'arrevèrs).  Lo sens generau, etimologic- de l'etimon d' abalut, abalòt qu'ei  enrotlat',  'tornejat' e, per extension, 'aplegat', 'amassat', que sia aplicat entà un cable qui entorneja ua pèrcha tà fixar-la au carro o aplicat entà gents aplegant-se entà formar horrèr. La mutacion 'abalut' -> 'abalòt' (suu modèle caishalut- caishalòt) n'ei pas impossibla, permetent atau ua deriva o especializacion semantica: aplec de gent, horrèra. La confusion semantica de avalot (abalòt) dab arbaròt (esp. alboroto) qu'ei evidenta en catalan. La question qu'a de's pausar se s'ageish reaument d'ua confusion o se lo vèrbe gascon arbarotar n'ei pas simplament un derivat o varianta allelica d' abalotar emplegant la particula prostetica gascona frequentativa ar-.  N'ei pas briga impossible.

Dongas entà resumir qu'imaginam las seguidas etimologicas:

Latin voluta -> gasc. (la) baluda -> gasc. (l') abaluda (s.f.) -> gascon abalut (s.m.) -> gascon abalutar

Gasc abalut -> gasc e cat. abalòt , avalot -> gasc e cat abalotar, avalotar

Cat avalotar -> cat esvalotar -> esvalot

Gascon abalotar -> Gascon arbarotar (var. + part. prost. ar-)  -> Gascon arbaròt (Mont., segon Palay)

Gascon arbaròt -> Esp. alborote (antig.) -> Esp alborotar -> Esp. alboroto



(Corregit lo 29 de deceme de 2017)

Lo mot 'regard', un gallicisme ancian en occitan, d'acceptacion dobtosa en gascon.

La cronica d'En Domenge Sumien en Jornalet de diluns passat que's titola: "Un autre regard lingüistic sus lo Mond Arabi". Que tròbi aqueste títol estranh. Prumèr la combinason semantica "regard lingüistic" n'a pas tròp de sens per jo, e la natura deu prepaus de l'autor n'ajuda pas a dar ua lutz a la sigificacion deu títol. E puish aqueste mot 'regard' que soa mei francimand que non pas gascon, çò qui contribueish a escarranhar l'aurelha. Lo mot qu'ei shens nat dobte plan occitan, atestat deu sègle 15 ença. Totun n'ei ni gascon, ni catalan. Palay que menciona plan 'regard' e 'regardar', en precisant de manèira hòrt clara que pas sonque los francimands qu'emplegan lo mot 'regardar'. Los mots 'regard' e 'regardar' non son pas estats arreprés per Per Noste. Lo diccionari Tot en Gascon qu'accèpta 'regardar, arregardar' com sinonime d'espiar, guëitar, uerar etc, totun n'accèpta pas 'regard'.

 La formacion d'aquestes mots 'regard' e 'regardar' n'ei pas briga gascona. Que s'ageish mei probablament d'un prèst francés. Los gascons, en generau, qu'evitam d'emplegar aquestes dus mots. En plaça d'aqueste 'regard', que poderem díser espiada, vista, mirada, etc,  los mots non mancan pas. Totun, la causa qu'ei probablament diferenta en occitan non-gascon, lo mot 'regard' que i ei plan viu i emplegat correntament. Que cau díser la formacion deus mots 'regard' e 'regardar' que poiré passar per occitana (non-gascona) car en occitan (non-gascon), la w iniciau deus mots deu francic ancian (en aqueste cas, la deu mot francic 'wardan' a l'origina de 'guardar') que balha regularament  /g/ com en francés: wardan -> oc. gardar, fr.  garder. N'ei pas lo cas en gascon, qui consèrva generaument la prononciacion etimologica de la letra francica /w/ o qui la pòt prononciar leugèrament /gw/ dab ua g iniciau mei o mensh discreta: uardar o guardar.

Ei gascon, lo mot 'òc'?

Devath aqueste títol un chic provocatiu que s'escon en fèit la question de l'origina deu mot 'òc' en gascon. Lo Diccionari de l'Ancian Gascon (DAG) non menciona pas aqueste mot. Entà virar lo mot francés 'oui' en gascon, lo DAG n'indica pas sonque  'si' (DAG, Fascicule 14, 1878). Lo mot 'òc' n'i ei pas briga. Non seré pas 'òc' un empront relativament recent? La teoria deu prèst occitan en gascon qu'explicaré plan la fonetica estranha d'aqueste mot 'òc', dab ua c muda, ua caracteristica totaument anormau en gascon qui emplega lo pronom neutre ac, variantas ec, òc, ic...qui tots derivan de hoc e consèrvan ua consonanta plan sonòra. La derivation  ò(c) /ɔ/ a partir deu latin 'hoc' n'ei a l'evidéncia pas briga gascona. O sia que lo mot 'òc' /ɔ/ non seré pas mei gascon que 'blu' o 'nani'. Aquò dit, non i a pas nada rason tà espudir aqueste mot 'òc', pas mei que 'blu' e 'nani', deu men punt de vista.

Gramatica gascona deu Parlar de la Lana Gran e de Bòrn.

Per fin, la "Grammaire Gasconne du Parler de la Grande-Lande et du Born (R. Lassalle, Editions des Régionalismes, 2017) que m'ei arribada a casa. La gramatica deu gascon negre qu'ei estada largament ignorada, se non ocultada, pr'amor d'estar tròp apartada au còp deu canon occitanista e de la nòrma biarnesa, a maugrat deu ròtle importantissime jogat per autors com Bernat Manciet e Pèir Morà en la renavida literària deu gascon contemporanèu. Pr'aquò, aquesta modalitat  que conegó a l'atge mejan ua zòna d'influéncia plan mei larga que non pas lo son estricte domeni pròpi, devuda au ròtle de portada internacionau qui joguèn vilas com Baiona e, a la termièra septentrionau deu domeni, Bordèu. De manuscripts juridics o administratius medievaus redigits en gascon negre que nse'n podem trobar conservats en archius a Oviedo (Asturias), Sent Sebastian e Hondarrabia (Guipuscoa), Westminster (Anglatèrra) etc…Lenga maritima, lo gascon negre que ns'a balhat un hèish de mots tanhents a la mar e a la soa fauna. Que citarèi, com exemple,  'caverat' - mot d'atestacion la mei anciana per totas las lengas romanicas tà designar l'animau en question-  e tanben lo son sinonime mei recent  'caishalòt' emprontat peu francés e per un mont d'autas lengas europèas. 

L'autor, Renaud Lassalle, qu'ei un joen autodidacte lanusquet arradigat a las Pirenèas centraus. Qu'a aquesit ua gran experiéncia en collectage de materiau linguistic e etnografic gascon per la Montanha, a la termièra deu Comenge istoric e de Bigòrra. Qu'ei l'autor e lo co-autor d'un gran nombre de videos documentaris en gascon qui's pòden crompar a la botiga de l'Ostau Comengés.   Renaud Lassalle qu'ei un cercaire de terrenh, acostumat a ua lenga viva, autentica, ua lenga arrecuelhuda in vivo e non pas hargada en laboratòri. La soa gramatica que segueish aquestes medishs critèris d'autenticitat.  Que s'ei basat sus l'escríver d'un aute òmi de terrenh, Fèliç Arnaudin (1844-1921), gran collector de la tradicion orau en son temps com lo quite Renaud Lassalle uei lo dia. 

Çò qui ns'ei descriut en aquest obratge qu'ei ua lenga vertadèra dab ua estructura frasica hòrt diferenta de la deu francés o de l'occitan tau com çò descriut per  Robert Lafont en la soa tèsi. Jutgatz-vs'en  per vos medish:

"Vui lo Diable me sauti a le barba." (Je veux que le diable me saute à la figure)

"Que'u dishòt volè partir." (Il lui a dit qu'il voulait partir)"

"Com se hèi sii pas unqüèra arribada?" (Comment se fait-il qu'elle ne soit pas encore arrivée?)

"N'èi qüant buvut." (Qu'est-ce que j'ai bu (m àm j'en ai bu)).

"Tant as, tu, de pòrcs?" (Combien en as-tu, toi, de porcs? )

"E'm vorrés har escanar aus cans" (tu voudrais me faire égorger par les chiens)

etc, etc.

Aquesta manèira hòrt particulara de construsir la frasa qu'ei autanplan shens que maritima, que l'arretrobaratz en dehòra de l'airau, per exemple hens l'òbra teatrau de Cesari Daugé qui èra hilh d'Aire. 

Que s'i tròban enqüèra traças deu doblet diferenciau 'com' e 'com a' de la lenga anciana, cadut quasi pertot en desús en gascon, totun conservat, o meilèu restituit, en catalan. Que serem plan avisats d'ac har tot parièr en gascon, ce'm pensi.

Que'm soi regalat en legent aquesta gramatica e qu'aconselhi a tots aquestes joens qui vòlen, dab tota la rason, recuperar la lenga, de la consultar e de l'estudiar. Qu'ei, de fèit,  autant un metòde d'ensenhament com un obratge purament descriptiu. Conjugasons, combinason de pronoms febles, etc, tot que i ei  explicat, e sovent hicat en perspectiva respècte a d'autas modalitats deu gascon o de l'occitan. Que cau raperar R. Lassalle qu'ei un gasconofòne bilingue: que practica correntament lo haut-comengés de las Hautas Pirenèas  on demora, a mei deu gascon negre de la soa familha, duas modalitats a non poder mei diferentas enter si, quasi duas lengas distintas lahens lo grop gascon. Ne manca pas de soslinhar los 'estranhs" comuns ad aquestes dus idiòmas, amuishant atau que d'estranh no'n son pas briga en realitat. Per exemple la 's' de 'nèits' en l'expression idiomatica 'estar nèits' (faire nuit) : ex. "qüòn estèt nèits barrada" (fr. quand il fit nuit noire) qui audí tanben en Varossa: "qu'èra nètses, qu'èra nètses" (il faisait nuit, il faisait nuit) e qu'arretrobam en biarnés ('qu-ey noéyts', cf. Palay). Los catalans e los aragonés que pòden díser d'ua faiçon semblanta respectivament 'de nits' e 'de nueits' quan disem  en gasc. 'de nueit', en esp. 'de noche', en fr. 'de nuit'.  

Entà transformar aquesta gramatica en metòde d'auto-aprenendissatge, ne manca pas sonque un recuelh d'exercicis corregits deu genre:

Completatz:

E'm vorrés har escanar … cans

… as tu, tu, de pòrcs?

O ben arreviratz:

Qu'est-ce que j'ai bu!

Comment se fait-il qu'elle ne soit pas encore arrivée.

Il lui dit (a dit) qu'il voulait partir.

Comment s'appelle-t-il donc, ton filleul? 

E, entà clavar, que cau soslinhar lo prètz hòrt rasonable d'aquest obratge (mensh de 15 èuros), ua causa particularament apreciadera quan s'ageish d' un obratge pedagogic d'utilitat publica.

Felicitacions tà l'autor e tà l'editor per aqueste tribalh de transmission! 

Que podetz comandar lo libe en totas las bonas librerias o dirèctament a l'editor, clicatz aquiu. 

Conferéncia 'Nosautes les Gascons' , Samatan, 26 de noveme.

On ei passat lo gascon a las comunicacions regionaus?

Ua de las conseqüéncias pervèrsas deu dogme occitanista qui refusa l'estatut de lenga au gascon -a maudespieit deus darrèrs desvolopaments scientifics qui mièn equipas prestigiosas de lingüistas tà considerar lo gascon com quatau grop lingüistic distint de l'oil, de l'occitan e de l'arpitan- qu'ei de har complètament desparéisher lo gascon de las comunicacions regionaus, las de Navèra Aquitània com la d'Occitània. Lo gascon que i ei complètament absent mentre que i son representats l'occitan (lengadocian), lo catalan e lo peitavin-santongés shens oblidar lo basco. Lo gascon? Fenit, daunas e mèstes!

 Aquiu l'Estat francés n'i ei pas per arren. Que son plan los occitanistas los responsables. L'istòria que deu servir de leçon. A l'evidéncia, l'Occitània saunejada peus autonomistas e separatistas n'a pas nada solucion tà dehéner lo gascon. Au contra, que miarén lo gascon tà la tomba shens vergonha, entà balhar mei de pes a l'occitan non-gascon…o, mei simplament, entà estauviar sòus.

Agosse lo gascon un estatut arreconegut de lenga, las causas que's passarén diferentament, lo gascon que seré tractat dab mei de consideracions, a egalitat dab las autas lengas regionaus. Que seré sonque justícia.

'Escantilh', l'ipotèsi d'un gasconisme.

Tà virar lo mot occitan mena (fr. sorte, espèce), lo gascon que pòt emplegar un mot pròpi 'escantilh' (ved. dic PN e Tot en Gascon). Aqueste mot 'escantilh' qu'ei aparentat au mot francés 'échantillon', a l'espanhòu 'escantillón' e au catalan 'escantilló'. Segon l'Alcover-Moll,  lo mot catalan escantilló qu'ei ua adaptacion  de l'espanhòu escantillón. Segon lo DRE, lo mot espanhòu escantillón que provieneré de l'ancian francés escantillon. Totun, se non m'engani pas, lo mot 'escantillon' n'ei pas atestat en francés, en l'ancian pas mei qu'en la lenga modèrna. En tot cas, lo dic. Godefroy non menciona pas aquesta fòrma. Las fòrmas mei ancianas en francés (sensu lato) que son amb ua d e non ua t, com en occitan, en conformitat dab l'etimologia, deu latin 'scandiculum' (varianta de 'scandaculum'). En francés sensu stricto la fòrma quasi modèrna 'eschantillon' qu'ei relativament anciana, qu'ei dejà atestada au sègle 13.  Que'm sembla pòc probable qu''eschantillon' é pogosse estar a l'origina deu mot espanhòu 'escantillon'. Alavetz, tienent en compde 'escantilh' qu'ei un mot gascon, l'ipotèsi que l'origina deu mot espanhòu sia gascona e non francesa que'm semblaré mei logica. En occitan non-gascon, la fòrma en -t- qu'ei desconeguda, que i trobam plan 'escandilh' e escandalh', totun non escantilh. Lo prèst gascon escantilhon, derivat afixat d'escantilh qu'ei ua ipotèsi qui caleré espravar mei endavant, ce'm sembla. En tot cas, escantilh dab lo sens de sòrta, traca, qu'ei un gasconisme clar.

Abaganhar- aburguerar

Aqui qu'avetz l'esbaucha d'un diccionari etimologic en preparacion, dab emfasi (totun shens que) suus mots mei caracteristics deu gascon, los qui son desconeguts en la rèsta de l'occitan, lhevat los parlars gasconejaires pròishe, e los qui i son coneguts, totun de formacion especificament gascona, e emprontats per las lengas e parlars vesins  com arlòt, galet, caishalòt e capdèth. Que serà completat a mesura. Atencion: aqueste diccionari qu'ei etimologic e non pas ortografic. N'a pas nada pretension de normativizar l'ortografia. La causida v/b qu'ei sovent discutibla e, per jo, arbitrària. L'argument etimologic qu'ei sovent flac e vau mei ua ortografia arbitrària e establa que non pas ua ortogràfia instabla dependent deu credo etimologic de cadun. L'argument fonetic que'm sembla mei acceptable que non pas l'etimologic pr'amor lo prumèr qu'ei verificable mentre lo segon que demora en un maine teoric e, per natura, non segur.


abaganhar ved. avaganhar.

abalòt (s.m.) amassada de gents en movement, abalotà's: amassà's en tropa cf. lo catalan avalot, avalotar. Etimon: Segon Coromines, lo mot catalan que deriva deu latin *volutare. Totun la conservacion de la t intervocalica que pausa problèma en la solucion prepausada per Coromines. Der. abalotà's. Lo catalan qu'a avalotar, avalot, esvalotar e esvalot. Segon lo Peiroton, lo mot gascon e catalan abalot/avalot  que poiré derivar deu mot abalut (deu lat. voluta), com caishalòt ac hasó de caishalut. Avalotar que derivaré de avalot, e non l'invèrse. Aqueste mot abalut qu'ei efectivament conservat en  gascon (ved. abalut, baluda). Mot absent en TdF e UbaudDic. gasconisme o catalanogasconisme. Ved. aquiu entà aver mei de detalhs.  Ved. abalut e arbaròt.

abalut (s.m.)  , baluda (s.f..) A l'origina,  la baluda que designava lo cable qui encordava l'abalut en carro, e par extension, qu'acabè per designar la quita pèrcha o pèrja deu carro: la baluda o l'abalut.  Lo geta-abalut qu'ei un espòrt tradicionau bearnés e gascon. Mot d'etimologia desconeguda segon FEW. Segon lo Peiroton, l'etimon qu'ei lo lat. voluta e lo mot abalut qu'ei a l'origina de abalòt per substitucion d'"afixe",asconisme. Ved. abalòt e arbaròt. Ved. aquiu  entà aver mei de detalhs.

abambar, abambada, abambà's, bambant = bambèu:  enflammer, brûler, s'enflammer flambant.  FEW balha vapor com etimon de bambar, cf. italian avvampare (Lespy). Totun, lo gascon ne presenta pas nat substantiu *bamba qui permeteré la derivacion deu vèrbe (a)bambar contràriament au cas italian (it. vampo -&gt avvampare -> vampa ). Dongas, lo Peiroton non cred pas Wartburg aquiu. Que s'ageish meilèu d'ua adaptacion gascona de l'òc (a)flambar, var. de (a)flamar cf. fr. flamber. Lo vèrbe (a)bambar qu'ei allelic, per mutacion, de flambar, (a)hlambar (cf. Palay: lambà, alambrà id.). Que cau notar lo quite mot flambar en gascon non significa pas tostemp hlamar. que pòt significar har brut  o trucar hòrt. D'ua pòrta qui carrinqueja, que se'n pòt díser: la pòrta que flamba per exemple, cf. Foix), autanplan trucar hòrt "que flambèbe l'aygue com s'ère  estat u poumpe cf. Foix), tanben prestir:  'flambà lou pan de roumén' (Foix). Autament dit, lo mot 'flambar' que s'a clarament gahada ua valor onomatopeica en gascon, çò qui explica la deriva consonantica miant tà (a)bambar.  Gasconisme.

abandoar. Aqueste mot gascon n'a pas la significacion d'abandonar  qui ei probablament un ancian gallicisme viatjaire. Abandoar que significa de manèira generau oscillar (v.t.), provocar un moviment d'oscillacion ('de l'un bandon tà l'aute'). Que's pòt aplicar au brèç (abandoar =jumpar), a las campanas (abandoar la campana= abranlir-la) e qu'a ua significacion agricòla tanben (dalhar dab un ustilh aperat abandoadèr). Etim. lo germanisme 'binda' (cinta) via lo mot bandon, derivat de banda. Lo substantiu banda  n'ei pas de formacion gascona (cf. 'bena' en catalan), meilèu un gallicisme (fr. 'bande'). Lo vèrbe qu'ei tanben emplegat en aragonés (bandear, bandiar = oscillar; tocar a bando e tocar a medio bando que's disen en espanhòu d'Aragon entà las campanas). Alavetz, un aragonesisme en gascon se non un gasconisme en aragonés.

abandonar. ved fr. abandonner deu quau lo mot gascon é deu derivar. L'aranés que hè la confusion enter abandonar e abandoar (qui s'i a gahat la significacion gallicista) qui son, pr'aquò, dus mots d'etimologia e de significacion distintas, ved. abandoar. Gallicisme.

abanir  fr. stupéfier, abasourdir abani's défaillir. fòrma d'esvanir, lat. evanescere.

abar: fr. cercle, tamis circulaire ved. ar. Etim. generaum. admetuda latin 'arvium', etim. totun non acceptada per Coromines, ved. CorominesAran. Gasc.

abar (adj. masc.) Etat de la noix qui ne peut pas se détacher de la coquille. Etimologia desconeguda segon FEW,  relacionada dab lo mot basco abar: branca segon lo Peiroton. Abar que seré ua interpretacion basca deu mot 'tan', eth-medish ua interpretacion d'origina gotica (gotic tain= branca, tròç de husta) deu gallés tannos (casso) cf. gascon 'tan', 'tanòca'.  Gasc.

abarca. La cauçadura tradicionau de cuer qui s'estaca au cavilhar per correjetas o cordons de cuer aperats abarcalhs. Mot probablament indigèn, pre-latin, basco abarka (id) (DECat, CorominesAran). Allières que l'arreligava a 'abar', branca en basco, en tot imaginar lo mot que designava d'autescòps cauçuras de husta . De fèit, los esclòps en cantabre que's disen albarcas (< abarcas).  ved. avarre. Vasconisme o Ispanisme.

abarcalh. correjeta o cordon entà estacar l'abarca au cavilhar, qu'arretrobam lo mot en basco: abarcari (id.), ved. abarca.

abarradar (v), fr. bastonner, sinonime d'abarrotar ved. abarrotar. Etim. de barra.

abarrotar (v), de barròt, derivat afixat de barra. Especificament en gascon, que i existeishen dus mots omonimes 'baston', d'etimologia e de significacion hòrt diferentas,. Aquestes dus mots que son hont de derivats verbaus egaument omonimes enter si : 'bastoar'.  Lo gasconisme 'abarrotar' que permet de tradusir lo mot francés bastonner e l'occitan bastonar, shens ambigüitat. Cf. cat. esp. port. abarrotar entà l'etimologia, non entà la semantica. Ved. baston, bastoar. Gasconisme.

abarshe = sauvatge, fòrma d'abarge prob. per atraccion de barsa. Ved. auvarge.

abarsheda (s.f.) hallier, terrain plein de broussailles (ved. abarshe)

abhonia = agonia per confusion d'abonir (= agonir) e abhonir (=haunir)

abhonir var. abonir = haunir

abonia = id. agonia.

abartar: hicar un terrenh en barta, i.e. en pausa (fr. friche).  Devath lo mot gascon barta que s'esconen dus omonimes d'etimons non latins. L'un que s'arretròba en basco: 'barta' en basco que i significa 'hanga' e lo mot gascon 'barta' que designa un terrenh inondable, un lòc d'arribèra, com ac rapèran los toponimes gascons Labarthe e Labarthète . L'auta mot barta qu'ei occitan e d'usatge pro localizat en domeni gascon, sinonime de barsa:  terrenh non cultivat, brostassut. Wartburg que pensè poder har derivar lo mot barta deu mot galés *barros: cap, som, punta (ved FEW, aquiu vol 1, p. 262, barte, etim barros), en relacion dab lo caractèr espinós de las plantas que i creishen. Au contra, Coromines (DECat) que pensè lo mot qu'avè ua origina 'segurament' (sic) non-indoeuropèa, tostemps en relacion dab lo caractèr espinós deus broishons qui i creishan. Segon lo Peiroton, etimologia incèrta, non-latina, possiblament fòrma allelica de basta derivada per rotacisme (d'un antecedent */'basata/? cf. basco basati, basatar:sauvatge.  Alavetz l'etimon que seré lo deu mot basco 'baso': bòsc, lòc sauvatge, non cultivat. En aquesta ipotèsi,  lo barsa o  bartàs  (l'arromèc) que tien lo son nom de'u deu terrenh on creish, que non l'invèrse, exactament com lo mot breton lann (fr. ajonc) é vien  de lann =  tèrra non cultivada, celtic ancian landa, gasc. lana. Ved barta, basta e cat. barda, bardissa.

abartanir = abartar.

abastar. suffire, atteindre avec peine, arriver difficilement à . Non s'i pòt abastar: c'est impossible d'y arriver. Partir, rai! Qu'ei d'abastar lo mauaisit (Palay). Lo son vente no'n pòt abastar: son ventre ne peut en recevoir d'avantage. Etimologia: latin tardiu 'bastare', adaptacion d'un mot grèc, ved. esp. bastar, it. bastare etc. De non pas con·hóner dab lo qui sec.

abastoar, sin abastar;  hicar un terrenh en basta, i.e. en pausa (fr. friche). Ved. basta e barta. Basta: mot d'etimologia desconeguda, probablament basca segon FEW (ved. FEW, basta (ajonc). Mot probablament indigèn, cf. los mots basco basati, basatar (sauvatge) e baso (ahorest, lòc sauvatge). En basco,  basta que significa groçer, vulgar, rude (possiblament < non cultivat, sauvatge) .  La fòrma dab o que permet d'evitar la confusion avec l'aute vèrbe abastar. Vasconisme.

abastoar: sin. bastoar: har bastons (baston: fr. tas de fourrage), derivat afixat de basta. Ved. basta. Gasconisme.

abaston, s.m.  fr. petit tas de soutrage ou de paille (Palay): resultat de l'abastoar, abastons de hèus o de sostre, totun quan s'ageish de jèrba qu' ei lo garbèr o garbèra o lo palhèr o palhèra. Etim. ved. basta. Gasconisme.

abauc -abauca (adj.) fr. âpre. Deu mot  galés *balcos = fòrt, ardit (DelamarreGaul.).  Atencion, la c de abauc qu'ei muda (abàu). FEW classifica abàu com mot bearnés d'etimon desconegut. Per contra, lo derivat verbau abauquì qu'ei justament hicat jos l'etimon *balcos.
Los mots abauc (s.m.), abauquir (v. tr.) ne son pas sonque gascons. Gasconisme.

abecar, sin. d'esbecar, escimar, fr. écimer etim. beccus, galés bekkos id.

abeliòt-a fr. ovin qui est élevé en dehòrs du troupeau (Palay), fòrma de auelhòt, derivat d' auelha (lat. ovicula).

abelhat fr. ouillé . de aulha  (lat. ovicula).

abenar fr. laisser rassir  (que's ditz entà la carn). La significacion deu mot gascon n'ei pas repertoriada en TdF, mentre las significacions deu mot occitan mencionadas en TdF ne son pas mencionadas per Palay. Etim. lat. bene.  Gasconisme.

abenat fr. rassis ved. abenar.

abendar; abendat-da: rendre fou, exciter, affoler; fou /folle, affolé, déchaîné, excité. Classificat com d'etimologia desconeguda peu FEW (abendá, vol 22-1, p.46). Dilhèu deu mot germanic binda (cinta)? Gasconisme.

abenhar, abenhadas, fòrmas locaus e probabl. a l'origina de abinhar, abinhadas. Abenhar qu'ei ua fòrma genuinament gascona de abenar, ved. abenar entà l'etimologia e abinhar entà la significacion.

aberrar v. abhorrer lat. aberrare (errar luenh) dab influx de aberracion.

abescar v. engluer (lat- ad esca, d'esca (fr. appat, FEW v.3 p.244))

abescar sin. biscar ved. bisca.

abilhar v. (preparar, adobar, reparar; vestir (gallicisme semantic recent, de correccion discutibla), deu gal. *bilio arbe (Delamarre), bilia, tronc d'arbe. A l'origina lo mot qu'èra deu registre militar, non significava pas briga vestir. Que hè allusion au tribalh carpentèr qui'us hasèva besonh aus militars de l'atge mejan qui's preparavan a guerrejar.  En fr. le mot modèrne habiller, sinonime de vestir, que deriva d'abillier. D'aquiu la significacion de vestir qu'a lo mot en gascon contemporanèu tanben, un gallicisme recent com ac confirma la definicion d'un abilhaire en gascon qui ei plan lo qui adoba, lo qui prepara, pas briga lo qui vesteish. Lo mot catalan abillar, emprontat au gascon o au francés ancian, ne significa pas vestir, tanpòc. Qu'a la significacion de preparar, d'aprestar. Lo mot qu'ei panoccitan, de segur. En gascon, de non pas con·hóner dab lo qui segueish:

abilhoar v.  har bilhons a partir d'un tronc d'arbo, de bilhon, derivat de bilha, cf. abilhar. ved. bilhon, bilha.

abinhar: plan preparar un ahar,  mirar (quauquarren), russir. Probablament fòrma gascona d' abenar. Ved. abenar entà l'etimologia, abinhadas com a derivat. Gasconisme.

abinhadas fr. abignades. Plat tradicionau deu sud-oèst de Gasconha, a basa de tripas d'auca e de menulhadas grassas de poralha. Lo mot (grafiat abignadas) qu'ei classificat com d'etimon desconegut peu FEW (vol 21 p.224). Deu vèrbe abinhar, ved. lo mot. Gasconisme.

abò, var. bò, vò (v com Varossa, plan segur), bòr (Sentenh)  fr. ravin, gouffre. Mot prob. indigèn, pre-roman, curiosament femenin (era bò, er' abò). La rason deu genre femenin, lo Peiroton que la s'explica per un etimon *labar o *labòr, identic o quasi au mot basco labar ('bord de précipice', cf. Hubschmidt, Pyr 57 ). La relacion etimologica dab lo mot italian burrone suggerida per Coromines (CorominesAran) n'ei pas acceptadera se consideram com cèrta la  derivacion de burrone a partir de 'botro' via 'borro'. Rohlfs que relaciona lo mot basco labar au mot bigordan labardau (rivière torrentielle), mentre lo FEW que supausa lo latin lavare com etimon de labardau (Rohlfs p.53;  FEW vol5 p.215) . I averà ua relacion deu noste mot dab l'oronime d'origina celtica labarā: sonòra (lit. qui parla, qui batalèja) cf. los noms d'arriu Laver (Yorkshire), Laber (Bavària, Palatinat), etc? (v. DelamarreGaul labaro-, labro-.)

aborrir-se, aborri's s'ennuyer ferme (lat. abhorrēre)

abracar fr. raccourcir, de brac (fr. court). L'etimon grèc brachys qu'ei evident (ved. FEW 1, 488) , probablament un chic tròp:  un ellenisme qu'ei de mau explicar entàd aqueste gasconisme. Mei probablament, segon lo Peiroton,  un celtisme, celtistas qu'an reconstrusit un mot galés *bregu=  brèu, brac cf  C. Lamoureux, EC 29 (1992), 263-270, de manèira independenta deu mot gascon. L'etimon i.e. deu mot galés que seré lo medish que lo deu grèc brakhús (brachys) e deu latin brevis. 

abueja (a'bwejɔ): fort ennui, au sens moral. Souci prenant (MassourreDic)  deu v. abuejar-se, fòrma bigordana d'avejar, etim. lat. inodiare.

abuhar, abuhat geler, transi de froid, de 'buha', auta fòrma gascona de 'bua' ved. cat. esp. 'bua', 'búa', id. A la basa, l'onomatopèia 'bua' qu'exprimeish ua dolor fisica, qui brusla o qui hissa. Que s'arretròba en subst. bua var. buha (s.f.): fr. étincelle; buha en Lomanha: charbon enflammé; buèc (n.m.) : fr. écharde. Uei lo dia, lo mot gascon 'bua' qu'a tendéncia a estar con·honut semanticament dab lo mot francés 'buée'. Gasconisme.

aburar, aburau (adj. m.f.), aburiu-iva, aburable (fr. ennuyer; embêter; ennuyeux, embêtant).  De aürar (ahurar) dab influx de *aborrar, fòrma anciana e extinta de aborrir. Ved. ahurar, ahurbir, aborrir. Gasconisme.

aburguerar,  burguèr. (faire une meule de paille, meule de paille), cf. burga. Qu'ei temptaire relacionar lo mot burga  dab FEW barge, barga, considerat lo fèit qu'arretrobam lo mot en aragonés com 'barguillo' e en catalan de la franja com barga, barguill (id.)  Tanben en las lengas d'òil (barge, id.) (cf. Coromines, el parlar de la v. d'Ar. adr. barguèra, p. 120).  Un celtisme segon FEW de *barga, cabana, mot absent en DelamarreGau. Totun lo vocalisme deu mot gascon qu'ei…gascon e n'ei pas plan explicat per l'etimon de braga. Que mia tà l'etimon de bruc, bruca, bruga (fr. bruyère) dont burga representa ua fòrma metatesica (id.). Segon lo Peiroton: de *bruc-bruga - etimon galloromanic brūca, deu galés uroica : brana, bruc (fr. bruyère), cf. FEW, vadut burc, burga (bruyère) e "motte de paille" probablament per ibridacion dab *barga (etimon preroman barga). Dus etimons preromans entercrotzats, alavetz. Lo resultat que n'ei un beròi gasconisme.

De kawo- a kawano-, com de arla- arlòt a arland. O *kaw un etimon celtic tanben (rapinhaire nocturn, tinha-hús).

Tots los bons autors qu'afirman  que l'etimon *kau emplegat tà designar rapinhaires nocturns en las nòstas lengas romanicas (caús, gahús, gavèca, gavèc, chouette, chevèche etc), lhevat los derivats deu celtic cauannu (chavan, chouan, chat-huant), qu'ei d'origina francica, kawe en francic designava la corbaishina, l'agraula. Jo ne soi pas d'acòrd. La relacion enter la corbaishina e lo gahús n'ei pas evidenta, e la enter la corbaishina e la soritz-cauva (qui comparteish l'etimologia: cauva, de cauua, per assimilacion deis tinhahus dab los gahús) enqüèra mensh.  Que supausi lo mot galloromanic càuus qu'ei d'origina celtica, kàwos: gahús. La lenga gallica qu'avè aumensh un mot cauo-, representat en l'onomastica e la toponomia gallicas, totun la significacion deu mot que'nse demora desconeguda per la fauta de l'abséncia de corresponents evidents en las lengas neocelticas (Ved Dic. Gaul.  Delamarre). Que'u trobam, per exemple, en lo nom de la nacion galesa deus Andecaui, qu'ei a diser, segon jo, possiblament  los hòrt 'cauus' i.e. uglaires (ande- = hòrt, hèra; caui, uglaires, ululaires, autanplan gahús). Los Andecaui que balhèn lo lor nom a la vila d'Angers. Delamarre que-nse balha un hèish d'exemples de  noms de tribus o de lòcs qui presentan aqueste mot cauus en composicion, tant en Gallia com en Bretanha (l'insulara) (ved. Dic. Gaul, adreça cauos). Per exemple, Chaomps(Aisne) de *Cauo-magos, camp deu 'cauus'  de comparar dab Chavenay (en 1004: Cavenoilus) de *Cauano-ialon (artiga deu gahús).  Qu'èra autanplan un petit nom: Cauos, Cauus, possiblament Cauia, Cauilla , comparable aus autes petits noms  Cauanos, Cauanus (atestat, gahus) e Brennus (possiblament de Branos, corbaish).  En las lengas neocelticas, que'u trobam sonque devath ua fòrma derivada deu celtic ancian kawannos var. kuwannos) qui sembla compartir l'etimon deu noste mot kawos (galés cauanus, br. ancian kouann, br. modèrne kawann, gual. cwan).  Ua ipotèsi simpla, deu vòste servidor, que hè derivar kawannos - kuwannos de kawos, d'ua manèira non acertada.

Quin podem har arreligar cauannos a a cauos? Dilhèu d'un mei ancian kawamos: lo mei ululaire? Totun, totas las fòmas sabudas, tant l'antica de Gallia com las neocelticas de las duas Bretanhas, que son dab n.  O compausat kauo-uanos lit. gahús-tuaire? N'a pas tròp de sens. O dab la particula -no- qui indica un teonime: kawa-no-s: lo mèste cridassèr (mèste deus cridassèrs, deus gahús) Totun, la caracteristica d'aquesta particula qu'ei precisament d'estar especifica deus teonimes, çò qui pausa problèma. O ua manèira de substantivar un vèrbe suu modèle sabut cingeno- (caminaire, fantassin) de cinge- (caminar), alavetz , kuwanos o kawanos: uglaire, ululaire d'un vèrbe *kuwa-, °kawa-, uglar, ulular. La relacion enter kawanos e kawos que seré en fèit similara enter la qu'avem en gascon enter lo mot arland (substantiu postverbau de 'arlar') e lo son sinonime arlòt (masculinizacion despreciativa de 'arla').


Perqué aqueste doblon kawos, kawanos? Probablament per coupa d'un mot omonime deu noste mot brac kawos, parion deu mot latin cauus, e qui devè signifcar cau (cavat) cf. vielh irl. cúa, gual. cau = gasc. cau. Aquò qu'explicaré la generalizacion de la fòrma longa kawanos au despens deu mot de significacion ambigua kawos, qui perdó la significacion de ululaire, gahús en las lengas neocelticas entà non pas guardar sonque la de 'cau', 'cavat'.  Per contra lo mot qu'a suberviscut en occitan (còis, caús, guè(h)us, ga(h)ús) , cavèc, cavèca,  gavèc, gavèca, en alemand dialectau: Kautz = gahús, en basco gauhontz, gabontz, gauhuntz, kaheka. Un celtisme probable, que'n soi persuadit, enqüèra que non credut per nat linguista, que jo sàpi.

Acelar, botà"s a la cela, etimologia

acelar, acela, cela, a la cela (aselar, asela, sela, botà's a la sela).  Segon lo Peiroton, l'etimon d'aqueste mot 'acelar' (P.N., TeG), qui significa acessar, n'ei pas briga lo de celar (esconer çò de panat, lat. celare). Qu'ei meilèu un empront a l'idiòma cantabre pasiego: aselar, mot tanben manlhevat peu castelhan (aselar). Lo vèrbe que deriva deu mot 'sel' qui designava, en cantabre pasiego, lo cortau de la montanha cantabropirenenca d'autescòps, sarralh circular caracterizat per ua auta e solida proteccion de husta qui embaranava lo prat (d'aquiu lo mot gascon cajolar, influx de cajola sus cujalar) e integrant la cabana dromidera -cujolar, cujalar (lat. cubiolaris)- deu pastor. En cantabre, qu'existeishen en fèit duas fòrmas allelicas deu mot : sel (en cant. pasiego, fòrma emprontada peu castelhan) e seju (en cant. purriego e cant. cabuérnigo, mot castelhanizat en sejo en la toponomia oficiau d'aquestes parçans, totun non lexicau en castelhan), deus quaus derivan en cantabre las fòrmas verbaus allelicas 'aselar' (aquesta emprontada peu castelhan e peu gascon) e asejar. La significacion anciana deu vèrbe qu'èra acessar en cujalar ('sel'), que's disèvan tant deu bestiar com deus pastors qui i passavan la nueit  (ved. Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969). Uei, en castelhan com en cantabre,  lo mot aselar non s'aplica pas sonque tà las garias qu'on embarra en un lòc protegit per la nueit, mentre lo mot en gascon qu'a la significacion generau d'acessar (botà's a la sela = botà's a l'acès; deu só etc, los predators n'i estant pas mei, los sarralhs circulars tanpòc). En cabuernigo: asejar = "volver atràs' (com lo pastor qui tòrna tau cujalar) e aselar que's ditz per las garias (passieguisme via lo castelhan) (hont: El dialecto cabuérnigo, tèsi  F. García González), per contra en purriego, asejar qu'a guardat lo sens de l'esp. aselar 'asejar las gallinas' (hont: lo president de Cantàbria M-A. Revilla,, locutor naturau de purriegu). Segon lo Peiroton e après Coromines, l'etimon de sel, aselar que'n poderé estar lo celtic 'sedlon' (cf. dic. galés Delamarre): la plaça on òm s'assieta, sièti, etimon compartit dab lo mot anglés saddle (gascon sera, la deu shibau),  aparentat au deus mots latins sedile (gasc. sèda, cat. seu) e sella (gasc. sera, cat. sella). Lo mot saro , varianta saroi,  de la toponomia basca (anticament, cortau circular) qu'a probablament la medisha origina etimologica que sel, seju, lo gascon qu'a saròi ( = cujalar) tanben.

Cerimana: etimologia.

Cerimana (s.f.) que designa en bearnés la bisca o bisquèra o sia lo som de la maison o somèra (fr. faîtière). .
Per extension, que designa 'lo cap' de manèira plasenta en las expressions com
'No'm viengues copar la cerimana!
'Qu'a la cerimana tocada'.

 Lo mot 'cerimana' que compren divèrsas fòrmas allelicas, masculinas com femeninas en gascon: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW aquiu. Atestat en landés mejan com sirmant (1547). L'etimologia qu'ei senhalada desconeguda peu FEW.

En aragonés, cerimana que's ditz cernillón, sernillón, cermillón o cernillato. Coromines que'n hè un cerniculus afixat (de cerninus, cèrc) mei probablament d'un derivat romanic en -illo de cerne (lo tronc de l'arbe dont son hèit los piteraus, çò qui mia tau medish resultat.

La fòrma anciana deu mot gascon. sirmant qu'evoca un gerondiu, jo qu'avèvi supausat que's tractava  deu vèrbe gascon cernar shens poder causir l'etimologia, la de cèrner (lat. cernere) o la deu cèrne (lat. circine, circinare, cf. cernillón). Uei (lo 5 de seteme 2017) qu'avem progressat (o non).  Ua auta solucion que ns'ei balhada  peu noste amic JIG qui ns'avisa deu vielh vèrbe occitan (a)sermar (preparar, adobar), derivat de *accismare (id.) segon FEW, vol. 24 p.75. Que trobaratz tots los explics, hòrt interessants, de Jig au prumèr comentari qui segueish.

sirmar, sermar > sermand, sirmand (sirmant, 1547) -> sirman-a (adj.)-> seriman -a -> cerimana

Pr'aquò, la relacion semantica de l'occitan serma com de l'etimon supausat dab lo concèpte de cerimana n'ei pas tròp evidenta, e la solucion aquesta no'm satis.hè pas complètament. Sermar en occitan que significa mesclar vin dab aiga.  Qu'èm luenh de la cerimana.

Alavetz, contunham de cercar. Que i a ua solucion potenciau, suggerida per Du Cange (sègle 17) qui rapròcha lo mot deu gascon ancian cirmanatge, var. cerimanatge (qui designava ua sòrta de recensament, segon Du Cange) deu mot deu francés ancian cerquemanage qui a la significacion de bornage, mesura administrativa deu contorn d'ua proprietat.


http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRMANAGIUM.

http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRCAMANARIA

Lo francés ancian que presentava ua seria pro hornida de mots s'assemblant a cirmanatge, uei caduda en desús, ved. lo diccionari Geodeffroy aquiu. En particular, que i trobam cerquemanage et lo vèrbe 'cerquemaner': borner, mesurer le contour (d'un domaine, d'une propriété, d'un champ). Aqueste vèrbe que poderé representar la version en lenga d'oil deu noste enigmatic vèrbe gascon deu quau 'cerimana' sembla derivar.
Entà lo mot francés cercamanage, Wartburg que supausa un mot ibrid franco-flamenc , cèrca e man, l'òme qui cèrca. Aquesta teoria que poderé estar infirmada peu mot gascon cerimanatge, se tant ei que l'etimon deu mot gascon ei partatjat dab cercamanage, çò qui n'ei pas briga segur. L'etimologia franco-flamenca non pòt explicar lo mot gascon. Que cau totun díser la teoria de Wartburg qu'ei dobtosa, que s'assembla hòrt a ua etimologia populara, que la cau préner dab prudéncia.  L'istuèra non s'acaba pas briga aquiu.

Coromines, quant a eth,  que n'èra segur: 'serimana' (grafiat atau per lo lingüista catalan), qu'ei un celtisme pròpi deu gascon occidentau (DeCat, citat per Lafitte: tèsi e nòtas in Lespy-Raymond). N'ei pas enqüèra podut consultar l'article en question. Qu'ac harèi, shens tròp esperar ua responsa encertada.

Jacques Allières que n'èra autant de segur: "étranger au latin, au germanique et au celtique, l'étymon s'est trouvé rejeté dans les "terrae incognitae" de la science,….( Allières, 1982). Allières que prepausè ua formacion ibrida basca e latina, ziri (barra, pèrja, cavilha, en basco) e magnus-a (gran en latin). En soletan, zirimana: tuile faitière. Perqué non? Notatz plan l'aute mot sinonime, bisca, biscarra qu'ei clarament d'origina basca o indigèna.

En tot cas, aquiu qu'èm confrontats a ua beròia enigma etimologica. Qu'avem un hèish de pistas, totun pas nada n'ei beròi convencenta. L'unica causa qui podem retiéner qu'ei lo mot cerimana dab las soas variantas divèrsas, qui trobam tan isolat en lexic d'uei lo dia, non n'èra pas tant en la lenga anciana.

Alavetz duas ipotèsis:

1- la basco-latina d'Allières: ziri magn-a -  > , sirman, serimana  etc., soletan: zirimana.

2- L'occitana de Peiroton après JIG : de *sirmar, varianta gascona de òc sermar,  *accismare 'preparar, adobar' e, per extension,  'parar, ornar, ornementar, vestir' sirmar -> sirman(d), sirmana. Lo mot soletin zirimana, hòrt isolat, que seré un empront au gascon e la prononciacion basca, influenciada peu mot ziri, possiblament a l'origina de la fòrma biarnesa de tres sillabas.


En tot cas, sirman(a), serimana, quina que'n sia l'etimologia, qu'ei shens nat dobte un beròi gasconisme.

Diccionari etimologic deu gascon. Letra A

Aqui qu'avetz l'esbaucha d'un diccionari etimologic en preparacion, dab emfasi (totun shens que) suus mots mei caracteristics deu gascon, los qui son desconeguts en la rèsta de l'occitan, lhevat los parlars gasconejaires pròishe, e los qui i son coneguts, totun de formacion especificament gascona, e emprontats per las lengas e parlars vesins  com arlòt, galet, caishalòt e capdèth. Que serà completat a mesura. Atencion: aqueste diccionari qu'ei etimologic e non pas ortografic. N'a pas nada pretension de normativizar l'ortografia. La causida v/b qu'ei sovent discutibla e, per jo, arbitrària. L'argument etimologic qu'ei sovent flac e vau mei ua ortografia arbitrària e establa que non pas ua ortogràfia instabla dependent deu credo etimologic de cadun. L'argument fonetic que'm sembla mei acceptable que non pas l'etimologic pr'amor lo prumèr qu'ei verificable mentre lo segon que demora en un maine teoric e, per natura, non segur.

LETRA A

De abaganhar a aburguerar, ved. aquiu.

aça (fr. écheveau), deu lat. acia. (id.). En occitanoromanç, lo mot qu'ei sonque gascon.

acajolar fr. mettre en cage, de cajola (lat. caveŏla, fòrma diminutiva de cavea)
FEW v.2 p. 554. En occitanoroman, lo mot cajola n'ei pas arrepresentat sonque en gascon e los parlars non-gascons de la zòna pròishe, autanplan com localisme dialectau en catalan, probablament un gasconisme en catalan (cajola), com en basco (kayola). Gasconisme.

acalhocar (v) coaguler(sang), faire des grumeaux (pâte, bouillie),  de calhòc var. calhòt. etim. coagulum (possiblament un manlhèu fr. ancian caille), lo gascon qu'a autanplan lo mot etimologicament mei regular 'cògol' (de coagulum).

acarassà-se s'entasser (Haut-Ador) deriv. de acarar dab influx d'un aute mot, dilhèu acatra(lha)r, atracar.

acatralhar arranger quelque chose qui est détraqué, mettre en ordre, acatralha's s'habiller (en style plaisant). Etmologia escura, dilhèu fòrma afixada de * acatrar metatèsi de atracar, o de atracalhar ved. atracar,  influx deu fr. accoutrer. Gasconisme.

acatrassar, mal racommoder, de acatrar, afixat, ved. acatralhar.

acelar, celar, acela, cela, a la cela (aselar, selar, asela, sela, botà's a la sela, a l'assela; fr. abriter, abri, se mettre à  l'abri).  Segon lo Peiroton, l'etimon d'aqueste mot 'acelar' (P.N., TeG), qui significa acessar, n'ei pas briga lo de celar (esconer çò de panat, lat. celare). Qu'ei meilèu lo deu vèrbe cantabre de las vaths de Pas (idiòma 'pasiego') : aselar, mot manlhevat peu castelhan (aselar). Lo mot en cantabre que significava a l'origina acessar en cujalar (bestiar e pastor, v. tr. e pronom.). Lo vèrbe que deriva deu mot cantabre pasiego 'sel' (manlhevat peu castelhan) fòrma allelica de 'seju' (cortau circular d'altitud integrant-i la cabana dromidera deu pastor, 'sejo' en toponomia oficiau, mot cantabre non lexicau en espanhòu), possiblament deu celtic *sedlon (Coromines) qui significa sièti (ved. DelamarreGaul, "sedlon"). Ved aquiu entà mei d'explics. Dab aquesta significacion d'acès, acessar, los mots cela, acela, celar, acelar non son pas sonque gascons. Ispanisme.

acès, acessar. (abri, abriter). Lo Few e Coromines ne son pas tot a fèit d'acòrd sus l'etimologia d'acès. FEW (vol. 24 p 73) que proposa accĕssus -> acès. Coromines (CorominesAran) que propòsa ua auta solucion qui m'agrada mei pr'amor qu'explica au còp la fonetica e la localizacion gascona deu mot : recĕssus -> arcès -> acès per reduccion. Acès qu'ei la fòrma pròpiament gascona de l'oc. recès, cat. recés. Lo vèrbe acessar que deriva de acès. Gasconisme manlhevat peu lengadocian.

acojolar (v.), varianta de acajolar, id. Ved. acajolar. Gasconisme. 

acomanar (v.), fòrma de comanar; fr. communiquer (en particulier une maladie, transmettre une maladie par contagion) acomanatge = fr. contagion; acomanadís-sa, acomanader -a= contagieux-se Lat. commendare (FEW 2 p. 948). Gasconisme de non pas con·hóner dab lo qui sec.

acomandar (v.) fòrma de comandar; fr. confier un dépôt, remettre en garde Lat. commendare (FEW 2 p. 948).

acomiar (v.) faire tomber dans le domaine public, action de la prescripcion. acomià's : s'acoquiner Vèrbe derivat de  commeatus (congiet d'un balh) dab influx de 'comunau' con·honut dab 'comiau' ('via comiau', camin comuau).  Aqueste vèrbe qu'ei  especificament gascon, absent deu TdF e de UbaudDic. Gasconisme.

acondiar (v.) réunir des animaux de plusieurs troupeaux, etimologia escura, evidentament indoeuropèa, dilhèu latina se non celtica, dilhèu de condia, lat. contĭo 'assemblée du peuple'  o lat. concĭlĭare ? ved. aconsiar. Acondia, aconsia réunion d'animaux de plusieurs pasteurs. Gasconisme.

aconsiar (v) apparenter, unir, habituer à vivre ensemble, assembler (des personnes, des bêtes de la même espèce) aconsià's: s'unir, former une société. ved. acondiar entà l'etimologia. Gasconisme.

ahíger, híger , sinonime d'ajustar (fr. ajouter) , parion etimologic e semantic deu mot catalan afegir (que non de l'occitan afegir, d'etimon distint e qui n'a pas aquesta significacion). Etim. latin affĭgere. Ajustar qu'ei pòc emplegat en aranés, que s'estiman mei d'emplegar híger. Especificament gascon (ahíger) e catalan (afegir), absenr en occitanoromanç sequenon. Gasconisme e catalanisme.

ahonar deu latin fundare, oc. fonsar. Lo mot en gascon qu'a dus tips de significacion plan diferents corresponent respectivament a la de hona (latin funda) e la de hons (latin fundus).  1- getar, lançar, tirar cf. arhonsar (arronçar) 2- honsar, en·honsar, cf. ahonsar. Gasconisme.

ahur (s.m.) fr. façon, allure, tenue (Palay) fòrma modèrna deu mot de la lenga anciana aür,  lat. augurium. La r finau deu quite mot ahur no's pronóncia pas en gascon. Ahurar (désirer, souhaiter) e ahurat (qui a de l'allure) que derivan de 'ahur'. Lo mot qu'ei extint en occitan non-gascon. Gasconismes.

ahurbir (v.t) fr. exténuer, harceler, fatiguer, chasser varianta: ahurguir (Bay. segon Lespy). derivats: ahurbit (fr. exténué o, au contra, hardit, segon los parlars. Exténué qu'ei la significacion etimologica), ahurbiu (fatigant, ennuyeux, un 'boulet') etc. Etimon: germ. furbjan (FEW). Gasconisme.

agòr (s.m.) , gòrra (s.f.), abòr (s.m)  aragonés 'agüerro', id. (fr. automne)  Mot indigèn, pre-latin ,en basco: agor = sèc, agorril = aost. Derivats: agorrejar etc.ved. FEW agor.  En romanç, sonque gascon e aragonés. Vasconisme.

agraula (s.f.) fr.  corneille,  un heish d'equivalents: corbaishina en Bearn, croqueta en gascon maritime, etc. Deu latin grăcŭla, dab agglutinacion de l'article. Etimon espandit per tota la galloromania.

ahloishar (v.) grafiat aloixà per Coromines (ved. el parlar de la vall d'Aran 'aloixà', p. 270). Har hloish, vàder hloish.  Mot calcat suu catalan afluixar (id.), esp. aflojar (id.), e probablament, per derivacion substantiva, a l'origina deu mot catalan conflentin de l'expression 'tenir les alojes' (aver las mans amorras) e possiblament a l'origina deu mot deu catalan de Catalonha aloja (hada). Latin fluxu. Catalanogasconisme (mot pròpi deus gascons de Catalonha).

alebar, alebat, alèb , fr. blesser, estropié, blessure grave, fracture (lat. alăpare). Prumèras atestacions en 1306 en doc. arch. de las Lanas com aleb, alebar. Gasconisme.

alejar, fr. battre des ailes sin. aletejar. Mot panoccitan comun au catalan e au gascon. Derivat de ala. .

alejà's s'aliter (confusion d alejar,'aletejar e fr. aliter). Gasconisme

alengar fr. commencer, mettre en train, sur le métier. Derivat de lenga. En gascon, l'alengada qu'ei l'accion de l'alengar, mentre que alengat-da qu'ei sinonime de lengassut-da. En oc, alengar que significa rasonar, totun non en gascon segon Palay.

Alengà's : se décider à parler. Locaument (Aussau) 'lacher le bétail et l'amener vers le paturage'. Ved. alengar. Influx de alandar, alanar.

alicòth. De ala i còth segon l'etimologia populara gascona (Palay). En fèit, ua interpretacion gascona deu mot occitan alicòt, var. aligòt, fòrma derivada o allelica de haricot (originaument 'mixtura' e non 'hava' 'mongeta'), deu germ. harion: mixtura, cf. aligot, aligoté. Lo fèit qu'ei lo plat en question (entrada usuau de la cosina paisana dautescòps) que mèscla rèstas de carn de poralha.

alifatar, var. aliflatar fr. caresser. Desconegut deu FEW. segon lo Peiroton, etimon doble: flatar ( sin. de bailanar fr. caresser) crotzat dab alifrar (allécher, etimon germ. liffru, fr. lèvre). O, dit autament, derivat de alifrar per crotzament dab flatar (caresser, flatter). Flatar que vien probablament deu fr. mejan flatter,   dont l'origina ei lo francic ancian  'flat'  qui significa plat, aquiu magnificament adobat 'a la sauça gascona'. Gasconisme.

aloixà ved. ahloishar.

amarar. inonder, délayer, tremper, diluer. Aqueste mot qu'ei partatjat dab lo catalan (cat. : amarar, id). La significacion de amarar (< har impur), qu'ei antonimica respècte a l'etimon mĕrus (pur) e que s'arretròba dab l'adjectiu especificament gascon merac-a (cascant, hangassut)  derivat de mèr -a (pur, blos). Lo gascon qu'a tanben lo mot desmarar, mot desconegut deu catalan. O sia que lo mot catalan 'amarar' deu estar un empront au gascon ancian (cat. anc. amerar, sègle 14) . Etimon: latin mĕrus (pur). Gasconisme.

amor (s.m) 1- latin amor (la r no's pronóncia pas en gascon occidentau, ni en ua partida de l'orientau). Pan-romanic, d'acòrd. Totun, de non pas con·hóner dab lo qui sec.

amor (s.m.) ,var. amorro, amorre,  (s.m), amorrèr (s.m.)  Malautia deus ovins causada peu prion, fr. tremblante des moutons, tournis des moutons  (la r d'aqueste mot gascon amor qu'ei sensibla, var. amorre, amorrèr (id.);  l'adj. amorre-a que significa:  1- engordit per l' ehred. 2- dit d'un ovin qui pateish l'amorrèr. Mot indigèn, preroman cf.. basco amorru: arrauja, l'arrauja; amurri: tournis (Rohlfs). Mot desconegut deu galloromanç (occitan inclús). Vasconisme (endemic deu romanç aquitanopirenenc).

ambura, var. lambura (Palay). fr. asphodèle. Mot indigèn, basco: anbula, var. amula (Roncal), anbulo, anburu (id.).

anesca fr. brebis d'un an, autanplan en aragonés (anyesco-anyesca) e hòrt locaument en valencian (Alcòi) (anyesca : crabeta d'un an). L'ipotèsi mei simpla qu'ei un ipotetic mot deu lat. tardiu  *annisca com supausat per Rohlfs. Alternativament,  en plaça d' ua origina romanica, que podem suspectar ua derivacion a partir deu mot basco quasi omonime neska (gojata, puncèla) via lo son derivat romanic nesca, uei nèsca (per confusion dab nèci- nècia)  = gojata, nècia, puncèla.  Alavetz, (la, era, sa) nesca, que vadó (l', er', s') anesca , mot con·honut semanticament  dab 'anolha', confusion  d'ahur d'etimologia populara. En aquesta teoria alternativa, lo mot aragonés anyesco- anyesca e lo valencian alcoienc anyesca que serén adaptacions deu mot bearnés anesca en seguint la medisha etimologia populara e non la derivacion d'un mot latin. En supòrt d'aquesta teoria, lo mot anesca com lo quite mot nèsca (= nècia) que demoran shens fòrma pròpia masculina en gascon.

anolh  fr. bovin d'un an (annuculus). Gasconisme probable com ac atesta la n simpla deu mot, mot prestat au catalan e au lengadocian (anolh, anolla, id.)

ansolh, ansolha  fr. chevr-eau / ette d'un an, etimon identic au mot basco antxu (estèrle, man) sufixat com anolh. Gasconisme deu Lavedan (Palay), ved. MassourreDic tanben.

apèr, sinonime d'arnés, ustilh, araire. Mot  de l'iberoromanç e deu gascon (apero, lat. tard. apparium), desconegut deu galloromanç (occitan inclús), recentament incorporat en catalan normatiu pr'amor deu mot rosselhonés aper qui jo supausi d'origina gascona. Lo mot qu'ei desconegut en occitan, sauv en las regions tanhentas d'influéncia gascona. Gasconisme e/o Ispanisme.

aplegar  Reunir dab lo sens d'amassar. Latin applecare. Aplec derivat d'aplegar. En oc-rom. sonque gascon.  Autanplan catalan e aragonés, sonque localisme en castelhan (Rioja). Vasconisme (romanç aquitanopirenenc)

ar- correspon generaument a  re-en occitan.  Que provien generaument de la simplificacion de la protèsi arre- (per ex. arnard per (ar)renard), totun que pòt autanplan correspóner a la 'particula prostetica' a- de las lengas vesias, quina que'n sia l'origina.  Aquesta particula prostetica qu'èra  hòrt mei correnta en la lenga anciana que non pas en la d'uei, totun n'i a enqüèra traças de las bèras ex, arnegar (oc. & cat. renegar), arsec (de arseguir, arreseguir)  argüeitar, arcuélher, arronçar =arhonsar (> oc ronçar), acès (de arcès, fòrma propiament gascona de recès), arnard (de arrenard), arcossar, arnèlh (< lat. reneculu), etc, etc.


ar (s.m.) moule circulaire pour le fromage, cf. aragonés aro (id), basco haro id. , esp. aro: cercle. Etim. latin arvum (notatz totun las reticéncias de Coromines, ved. DECat e CorominesAran). Atencion, la r finau deu mot gascon qu'ei muda. que's pronóncia sonque en las variantas dab la r en posicion intervocalica: aret, ara (id.). Vasconisme.

aranhon (fr. prune) Mot occitan d'etimon celtic, cf. galés *agran(i)o: prunelle (DelamarreGaul). Autanplan en aragonés: arañon, en catalan aranyó, en basco: aran (id.). Ved FEW etim agranio. 

ària (s.f.), ariar (v): fòrma montanhòla  d'arla, arlar etimon basco ar, arra = vèrmi, lo vèrmi, possiblament *arlana, vèrmi de lan. Possiblament a l'origina de ariang e arianglo en combinason dab un derivat de agla.

arian var. arrian (n velar), arianglo (fr. vautour fauve, Gyps fulvus). Mot considerat com indigèn, non-roman, per Rohlfs; en basco: arranogorria, lit. agla roja, autanplan: arranobeltza, lit. agla negra= Gyps fulvus. 
L'etimon de arrian qu'ei non-romanic, totun indoeuropèu, probablament celtic *eros: agla (cornic er, breton mejan er = agla). Lo teonime Eriapus (uelh d'agla o uelh de la montanha d'*Eria;<  *Eria *Opos), diu galloroman locau dont lo santuari èra en ua marmièra deu Mont d'Arria (<*Eria) a Sent Biat que'nse suggereish ua fòrma latina eria, uei arria, possiblament fòrma latina femenizada deu celtic eros (agla), passat en latin com a *eria (s.f.). *Eria - > Arria per atraccion de la protèsi gascona. Arrian que'n seré lo derivat masculin de arria obtienut dab l'affix -anu, mentre la masculizacion n'ei obtienuda dab l'addicion d'anglo (agla -  > *anglo) arri(a)-anglo - > arrianglo. Lo vutre qu'ei  considerat com a "mascle de l'agla".  Ved. aquiu.

ariòu, ariòla, hariòla, fòrma de l'adj. auriòu, auriòla emplegada entà designa lo frut de mei d'un arbuste de la familha de las Ericàcias (com Arbutus unedo, Arctosaphylos uva-ursi...)  Etim. aureolus-aureola qu'ei a díser jaunenc (color deu frut non-madur). Gasconisme.

arcuélher (accueillir): derivat de cuélher via arrecuélher. Arrecuélher que pòt aver las duas significacions: arrecaptar (recueillir) e arcuélher (ved. Duplech).  L'arcuelh =fr.  l'accueil.

arla, arna, ària l'insècte desguastador deus teishuts (fr. mite) etimon indigèn, preroman. Segon Rohlfs la fòrma arna que vieneré deu mot indigèn arra: la púpia (vèrmi, gatamina), basco ar = vèrmi,  arra = lo vèrmi, qu'arretrobam lo mot en arruca, arraca (arra x eruca). Lo Peiroton que prepausè un sintagma */'arlana/ (lit. vèrmi (de) lan) > arla, arna, ària. Gasconisme o Vasconisme. Arna qu'ei tanben catalan e occitan. Arla n'ei pas sonque gascon e ària que n'ei la fòrma especificament deus Pirenèus centraus.

arland, arlandejar. De arla que deriva lo vèrbe arlar (desguastar) e de arlar, lo gerondiu substantivat arland qui significa sacamand, pilhard,  De arland deriva arlandejar = sacamandejar. Arland qu'a viatjat per la Galloromania. Gasconisme. Ved. tanben ariang e arianglo, possiblament relacionats a ariand, fòrma montanhòla d'arland.

arlòt: sacamand, cocarro, òmi de mala vita,  macarro, derivat afixat d'arla, ved. arland.  Mot viatjaire qu'arretrobam en un gran nombre de lengas vesias deu gascon e deu francés, espanhòu, portugués, basco, italian, e dinc en anglés.... Lo mot gascon qu'ei a l'origina en particular deu mot cat. arlot e balear al·lot (gojat). La h deu manlhèu gascon harlot que s'explica per la mòda populara gascona- considerada com trèit vulgar peus letrats gascons de l'epòca medievau e pas jamei notada h en la lenga escriuta- d'ajustar ua h aspirada au debut d'ua sillaba entà destacar-la, copar un iat o evitar ua elision, cf. hentrar per entrar, hariòla per ariòla,  harrèr per arrèr, haut per aut, gahús per gaús etc.Ved. lo messatge consacrat ad aqueste mot aquiu. Wartburg, mei german que non pas gascon, que s'oblidè lo mot gascon arla e los sons derivats e qu'avancè ua teoria germanista tà explicar lo mot arlot, harlot etc. totun lo mot n'ei pas present en nada lenga germanica, qu'ei sonque romanic  lhevat l'anglés qui'u degó eretar sia deu francés sia, mei probablament, dirèctament deu gascon.  Gasconisme.

arrabanejar, sinonime de rabanejar. Significacion generau de saunejar (fr. réver) dab nuanças possiblas: saunejassar (fr. révasser) (Bearn), saunejar, mausaunejar  (réver, cauchemarder) (País Thòi, MassourreDic). Lo FEW que'u hè remontar tà un teoric *reexvagus qui seré, segon eth, a l'origina deu fr. rêver, totun shens explicar quin s'i escad  entà poder har derivar  (ar)rabanejar de *reexvagus. Segon la teoria deu Peiroton: de abanir (lat. evanescere) + particula prostetica arr-+ afixacion ejar dab cambi de grop verbau.  Gasconisme.

arraca, arruca, sinonime de gatamina, possiblament latin eruca x mot indigèn (basco) arra (suggerit per Rohlfs), ved. arla.

 arrèc, arrèga cf. cat. rec,  etimologia desconeguda, possiblament indigèna (cf. basco erreka: ravin) o simplament medish etimon que lo qui sec, en gascon arrèc, arrèga que's conhon semanticament  dab arrec, arrega: raie, sillon, andain, vallon très étroit, ruisseau,

arrega, arrec : celtisme, galés *ricā = sillon (DelamarreGaul).

arronçar 1 (lo tropèth) (= aplegar), arronçar = fr. froncer (Duplech)- arhoncilhar - arhoncilh -fòrma afixada de arronç, òc ancian rons (= gasc. arhoncilh),  ronsar (arhoncilhar), cat. arronsar, ronsar, val. arrunsar,  oc ancian ronsar, esp. ronce , picard ronche. En aqueste cas emblematic, que son plan las fòrmas dab f que derivan de las shens f  e non l'invèrse. Etim. francic  hrunkja (arrupa, plec), ved aquiu. La grafia arhoncilhar qu'ei la normativa, totun illegitima, la f de froncilh, froncilhar froncer, fruncir, frunzir etc que provien a l'evidéncia d'ua faussa correccion  de la particula prostetica deu mot deu gascon ancian *arronç (oc ancian rons) -> *fronç , o sia que las fòrmas dab f   que son plan las mei recentas qui  derivan de las etimologicas shens f  e non lo contrari (ved. FEW: francic hrunkja = arroncilh, plec  contra Coromines, arabe rams, grimaisha). Ved. aquiu entà mei d'explics e d'arguments.


arronçar (getar dab voléncia, tirar). D'après Coromines, l'arabe ar rams (la grimaisha) que seré a l'origina de l'esp. 'ronce' (expression de la cara, oc. ancian 'rons', ved. l'omonime 'arronçar'), ronzar (anar en zigazagant) e ronza (= sotavento) e cat. arronsar (arroncilhar, plegar), ronsar (har lo mus) e ronsa (a la ronsa = a la deriva, au grat deu vent).  Entà lo mot gasc. arronçar (ahonar), arronç, òc/cat a la ronsa, òc/cat. ronsar, esp. ronza, Wartburg que prepausa ua auta solucion: lo latin rŭmex (arromèc). Com los dus grans romanistas ne son pas d'acòrd enter si, aumensh l'un deus dus que's deu enganar. Segon lo petit Peiroton, shens que l'un, en fèit, los dus. Arromèc que deriva plan  de rŭmex, de segur, totun n'ei pas lo cas d' arronç. Arronç qu'ei lo derivat postverbau d'arronçar, format a partir de honsar dab la protèsi gascona ar- (dongas, en fèit, arronçar dab lo sens de getar dab voléncia = arhonsar), de hons ( fŭndus) per assimilacion a 'hona' (fŭnda), l' etimologia qu'ei similara a la d'ahonar (lat.  fundare) qui a las duas tracas de significacion ved. ahonar.  Lo mot qu'ei donc de construccion gascona. Ronsar o ronçar qu'ei la fòrma (mau) corregida deu vèrbe arronçar (= arhonsar)  e las expressions ispanicas e occitana  'a la ronsa / a la ronza (= a la deriva) que derivan deu gascon 'a l'arronç' (= au diable, a l'abandon). Ved. aquiu entà mei d'explics e d'arguments. Gasconisme viatjaire.

arruca. deu latin eruca, possiblament per ibridacion dab un mot indigèn, cf. basco ar, arra (vèrmi, lo vèrmi ) (ipotèsi de Rohlfs)  fr. chenille. Ved. arraca tanben.

arrupar, arrupit, arrupa etc (fr. plisser, froncer, pli, fronce). De l'etimon germanic rūp, qui significa garronhut (fr. rugueux) (ved. FEW).  En occitan (sensu lato), aqueste etimon n'ei representat qu'en gascon e en los parlars lengadocians de la zòna pròishe. Per contra, los mots oc e cat (ar)rugar, (ar)ruga (latin. ruca) n'existeishen pas en gascon, que i son precisamment remplaçats per arrupar, arrupa. La fòrma gascona arrupit ( cf. catalan arrupir, arrupar) que pleiteja en contra de l'ipotèsi de l'allelisme rupa /ruga (segon la quau (ar)rupar derivaré d (ar)rucar per mutacion), ipotèsi pòc versemblanta formulada peu quite Peiroton.

arsec (oc. vam, estrambòrd). Derivat post-verbau de arseguir varianta d'arreseguir, L'etimon qu'ei lo de 'seguir'. La fòrma deu mot arsec (var. arsèc) que permet la distincion dab (ar)ressec, var. (ar)ressèc)  (l'utís entà arressegar, l'arressèga). Gasconisme.

arténher derivat de attingere, (fr. atteindre), mot adaptat en gascon ancian dab la protèsi ar- probablament per atraccion de tànher.

artaish (artach) arbuste, buisson, Mot indigèn, preroman cf. basco arte, arta: èusa  (Quercus ilex), en arag. arto = bròc blanc (aubépine Crataegus sp.) e d'autes arbustes espinós (ved. Rohlfs).

artiga (fr. terre juste défrichée) Mot preroman, que l'arretrobam en espanhòu, aragonés, catalan, occitan, non s'ei pas espandit per Lèira enlà. L'etimon que poderé estar lo deu basco arte, arta: èusa e lo deu gascon artaish: buisson, arbuste, cf. basco arteaga = gasc. euseda, bòsc d'èusas.

artigar= défricher et par ext. faire un travail pénible. Transformar un bastar, un bòsc etc en peishedèr, treitiar, esbosigar  ved. artiga.

arturar fòrma aranesa de aturar (lat. obturare), adaptada dab faus ahur d'addicion prostetica. Aturar qu'ei un mot catalan e occitan (lat. obturare) qui, sauv error mia, non trobam pas sonque en parlars gascons sudorientaus e sudcentraus, un manlhèu possible en gascon. La significacion d'aturar, en gascon thòi, qu'ei 'rester sans rien faire' (MassourreDic).

aselar, selar, cela, sela ved. acelar etc.

aseroèr derivat de aseron,  loc on i creishen aseròus o lo quite aseròu.

aseròla, derivat de aseròu, id. Gasconisme.

aset, -da (adj.) fr. acide, aset derivat d'acetum (vinagre). Gasconisme.

aseròu var. aserò, aseró(n), , auderò(u), auderó(n). Arbos deu genre Acer (fr. érable).  Lo mot galloromanic erable (òc argelabre) que deriva deu mot 'acer' (aseròu en latin) de manèira enigmatica, probablament sintagmatica. L'etimologia deu mot fr. érable qu'ei controvertida: d'un sintagma ipotetic acer abulus - abulus: deu mot galés abalos, aballos (poma, pomèr) segon FEW après Vendryes,  o version latinizada d'opulos, mot atestat en galés de Mediolanum (uei Milan) tà designar  'l'érable de montagne' ved. Delamarre-Gaul. Coromines que s'estimè mei l'ipotèsi d'un sintagma cent per cent latin acer-arbor qui vedè a l'origina deus nòstes mots gascons tanben. Hòrt mei simplament, los nostes mots gascons que deven derivar de fòrmas afixadas de acer: acerone (cf. catalan auró, id, aragonés aserón e leng. gasc aseron,  aseron -> aseroèr) e acerolu: aseròu deu quau é derivè aseròla. A mei d'aseron, lo lengadocian qu'a autanplan lo mot sinonime argelabre (medisha etimologia que lo mot francés érable) e, a l'èst, lo mot autanplan provençau d'etimon grèc  'agast'. Aseròu, qui ei la fòrma mei espandida en gascon, qu'ei un gasconisme, totun non aseron.

atalaja (atalàia). (cf.G.D.L.C. talaia: 's. XIII; de l'àr. ṭalâyi, pl. de ṭalî'a 'sentinella', de l'arrel ṭ-l- 'estar a dalt, a l'argüeit'. Los espanhòus qu'an 'atalaya' e 'atalayar', los catalans qu'an talaia, los gascons qu'am (a)talaja;  lòc d'argüeit au som d'ua torre o d'un pujòu, un substantiu, autanplan toponime e nom de familha en gascon: Talaye, Latalaye. Qu'am tanben lo vèrbe (a)talajar = argüeitar, espiar (gueter, regarder) e derivats: talajaire (celui qui guette; per ext. poursuivant amoureux), talajet (coup d'oeil furtif) etc., . Aqueste vèrbe qu'ei emplegat locaument tà diser espiar (fr. regarder) mentre lo sens etimologic deu mot qu'ei argüeitar (guetter). Lo mot n'ei pas occitan non-gascon. Ispanisme.

atracar, atracalhar arranger, mettre en ordre, mettre en pile. Etimologia desconeguda. dilhèu de raprochar deu catalan e espanhòu atracar (ved dic. catalan e esp.) . Etimologia dilhèu romana  (*tragicare, de trahĕre) o araba *taràqqa 'aproximar-se a la costa' G.D.L.C.).

auarre, auta gràfia per avarre, ved. avarre

aueitar, fòrma sud-orientau de (g)ueitar fr. regarder. Deu francic  wahta = argüeit. Aueitar qu'a mei sovent lo sens deu gascon occidentau gueitar, que non lo d'argüeitar. Locaument, aueitar qu'a lo sens de guardar (afrancic. wardon) en sud-orientau dab la significacion de mirar , mentre gueitar que significa conservar (aute sens de guardar)  en gascon maritime.  En gascon peirotonenc, espiar = mirar;  guardar = conservar, susvelhar;  güeitar (pronon. oeità o goeità) que significa espiar dab atencion; argüeitar   = vigilar en estant a l'argüeit, talajar.

auròst; aurostar; aurostaira (fr. chant funèbre, psalmodie funéraire; pleurer le mort; pleureuse professionnelle (Palay). Romanizacion d'un sintagma indigèn, basco  auri + osti lit. planh + crit (cf. Rohlfs, après Azkue), cf. basco erostatu = faire le deuil. Gasconisme.

auvarge-ja (adj) var. aubarge, abarge, avarge, auarje, fr. sauvage, se dit d'un animal ou d'une plante.
En particular aubarja en Aran:  ariòla fr. raisin de l'ours,  frut de l'arbuste d'altitud (Arctosaphylos uva-ursi). L'etimologia que n'ei incèrta, la grafia tanben. Grafiat avarge per Per Noste. Lo FEW (vol. 21 p 44) que menciona lo mot com d'etimologia desconeguda, d'ahur hòrt ancian e probablament indigèn.. Coromines que supausè l'etimologia 'prunus damascena tà explicar l'aranés aubarja, ipotèsi complicada e pòc credibla. Segon ua ipotèsi deu Peiroton, l'etimon qu'ei doble:  silvaticu  (sauvatge -> s' auvatge -> auvatge ) e lo son sinonime indigèn avarre-avarra. auarre X (s) auvatge. -> auvarge, avarge. O sia de avarre dab influx de sauvatge.

avaganhar (abaganhar) sin.. vaganhar, gavanhar, probablament tots d'etimon identic, fr. avorter (pour un animal). Origina desconeguda. L'etimon prepausat peu FEW qu'ei lo de gava, gavòt (jabot) (ved. gabagnà). Lo Peiroton ne cred pas briga Wartburg aquiu. Mei probablament, un derivat verbau de vagan 'inutile, paresseux'.  lat. vacare> vagar > vagan(t) -> vaganhar. Cf. vagantejar e vaganau. Gasconisme.

avajon (fr. airelle, myrtille). Mot preroman basco  anabi,  ahabi, abi, romanizat en *anabiu (fòrma non afixada) e *anabione (fòrma afixada) e dab ua varianta protogascona derivada per metatèsi de la fòrma afixada:  *abanione,  id, a l'origina de la fòrma en gascon ved. Rohlfs e FEW.  Mot endemic cantabropirenenc, que l'arretrobam en asturian, cantabre (anaviu), castelhan dialectau (Rioja): anavia, en aragonés e en catalan (nabiu). En plaça de nabiu, lo rosselhonés qu'a avajó (de *abanione), qui ei la fòrma pròpiament gascona, un gasconisme en catalan. En bearnés d'Aspa, que i arretrobam las fòrmas aragonesas non afixadas nabiu e abaniu. Lo mot en galaicoport. qu'ei arando, en esp. arándano, probablament derivats deu mot basco aranondo (pruna, lit. avajon bon) ->,  *port. arando, arándano), ved. aranhon. Vasconime.

avarre, auarre /w/ sauvatge. Mot d'etimon desconegut segon lo FEW (vol. 21 p 44).  Coromines qu'arreliga avarre au mot deu cat. dial (Cerdanya, Conflent) arro, fòrma locau deu latin  arĭdus corresponent au gascon 'arre':  terrenh sèc, calcari.  Totun la derivacion aridus -auarre qu'ei complicada. Segon lo Peiroton, mot probablament indigèn, dilhèu relacionat etimologicament au mot basco abar: branca d'arbo, cf. abarrarte (abarr -arte): bruishagar, lòc de matàs (lit. branca - enter); abarriz: èusa (Quercus ilex). Vasconisme.

avei sin. avegèr (fr. ennui) ved. avejar

avejar fòrma pròpiament gascona deu lat. inodiare (oc. anujar, fr. ennuyer), autanplan.: devejar. Derivats avegiu, avejança, avejatiu, avegèr  etc. Gasconisme.

averan, auran fr. noisette lat avellana, masculanizat.

avitar (ad + vita -re) sinonime d'alucar. Etimon: deriv de vita. La significacion d'alucar qu'ei un gasconisme.

Trabuc(ar), entrabuc(ar), un derivat gascon de de trava e non pas un lexèma imaginari romano-francic "tra- buc".

Trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar.  Segon tots los bons autors, l'etimon qu'ei lo mot deu francic ancian būk, ved. FEW, o sia buc: vente en francés ancian, dab un concèpte de renversament, de basculament (tra per trans, buc).  Totun, l'analisi filologica deu mot en gascon que sembla desmentir aquesta ipotèsi etimologica.  

Prumèr, lo mot en gascon que pòt tiéner duas fòrmas foneticas: /traβy'ca/ e /trawy'ca/ (ALG), çò qui suggereish lo b de "trabuc(ar)" que vien d'ua v latina intervocalica e non pas d'ua b germanica. Aqueste doblon fonetic non cap pas tròp en aquesta ipotèsi d'un etimon francic "buc".

Dusau, lo substantiu trabuc qu'a un doble ahur semantic en gascon. L'un que's refereish au resultat deu "trebucar": "heurt", "faux-pas",  "trébuchement". L'aute que's refereish a la causa: obstacle, accident, piège (Palay). Lo mot qu'ei mei o mensh sinonime de "puisheu". L'idèia de basculament, renversament a l'origina de l'ipotèsi "tra - buc" n'existeish pas en gascon. Per contra, lo mot trabuc que's prsenta com un derivat afixat de trau, trava. Aquesta relacion dab trava o  entrava qu'ei enqüèra mei evident dab  "entrabuc(ar)", sinonime de trabuc(ar). 

Adonc, lo mot trabuc(ar) ( de trava) que sembla de construccion tipicament gascona, segon un modèle qu'arretrobam dab mots gascons com horuc(ar) (de for o fora, latin forare, en catalan occidentau pirenenc, foruca = sòrta de còva), peruc(ar) de pèth, lat. pellis; peluc(ar) de pèl, pèu , lat. pilius; shens oblidar "entrabuc(ar)" d'entrava. 

Perqué ua  "b" e non ua "v" en trabucar? La prononciacion "trawyc'a" , confòrma a l'etimologia, qu'ei estada atestada a Capsius, totun qu'ei rara.  La generalizacion de la prononciacion /β/ que s'explica com a reflèxe articulatòri plan gascon entà evitar la pèrda d'ua sillaba per aferèsi qui escuraré la significacion de la frasa. Dit autament, la "b" de "trabuc(ar)" que jòga lo medish paper que hens (f)labuta (flaüta) e hens "robinar" (fòrma plan gascona de ruïnar, cf. Arnaudin, Palay etc). Aquesta "b" que permet d'evitar l'aferèsi observada en francés, per exemple,  dab lo mot flûte (dautescòps flaüte). Totun, a la diferéncia de la b de (f)labuta o de robinar, la b de "trabuc(ar)" n'ei pas epentetica, qu'ei plan etimologica, derivada de la "u" de "trau" (latin trabs). 

Com s'explica la deriva semantica de "trava" cap a la, non etimologica, de "renversament", basculament"? La fauta que vien deu trabuc, maquina d'artillheria medievau. La significacion mei anciana deu mot trabuc, var. trebuc, qu'ei la deu mot en gascon. Puish, a partir deu sègle 13, qu'esto inventada la maquina d'artillheria qui estó aperada trabuc o trebuc pr'amor deu mecanisme qui trava lo bras de la catapulta en posicion de carga dab lo recipient de la carga en baish e lo contra-pes mantiengut en l'aire. La difusion d'aquesta maquina en las peninsulas vesias (iberica e italiana) que permetó la difusion deu mot gascon eth-medish en las lengas vesias: trabuc en catalan (sègle 14), trabuco en espanhòu (sègle 15) e en portugués, trabucco en italian. Totun, en aquestas lengas, lo concèpte de trava qu'estó perdut, remplaçat per lo d'arma d'artilheria e de renversament, basculament . En las lengas de la peninsula iberica, lo mot trabuc, trabuco qu'estó reciclat per designar ua sòrta de fusil artisanau, cf. los trabucaires catalans. Lo concèpte  de renversament, basculament, capvirada, qu'estó inspirat peu movement capviraire e catapultaire deu bras deu trabuc aliberat de la soa trava. 

Mei d'explicacions e de detalhs en francés aquiu. 

Perrac, perrec: etimologia.

Perrec, var. perrèc, perrac. Qu'ei l'equivalent semantic en gascon de l'occitan pelha, fr. peille.  L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW, etimon perreka) que'u hè derivar deu basco 'perreka', shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat  argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Totun, lo mot basco 'perreka' qu'ei dialectau e pro isolat  (solet representant de la soa familha en euskara, se non m'engani pas), çò qui non pleiteja pas en favor d'aquera teoria. Quant a Coromines,  qu'explica lo mot catalan 'parrac'  (gasc. perrec, perrac) com derivat deu vèrbe esparracar (gascon esperrecar, var. esperracar) e lo vèrbe esparracar com... derivat deu substantiu pre-latin 'parrac' (ved. G.D.L.C.) .Alternativament, que prepausa ua relacion de esparracar dab l'italian esparar. Non m'agradan pas tròp ni l'ua ni l'auta teoria e aquiu qu'avetz la mea personau.

 Lo mot gascon 'perrac' (varianta perrec, perrèc) que poiré viéner  deu latin palla (vestit de hèmna, launa, sharpa) o deu latin pellis (pèth)  afixat dab l' afixe --accu puish cambi d'afixe - eccu per confusion despreciativa. *Pallàcu o *pellàcu -> perrac, perrèc, perrec.  La geminacion qu'ei expressiva, despreciativa, exactament com la deu mot 'perrissa', qui deriva deu latin tardiu *pellicia (fr. pelisse). 'Esperrecar' que vien de 'perrec' o 'perrèc', mentre esperracar que vien de perrac.  Los mots catalans parrac, dial. parrec e esparracar, dial. esparrecar que son probablament de manlhèus gascons d'atestacion pro recenta en catalan (respectivament sègles 19 e 20). L'aragonés qu'a manlhevat lo mot deu gascon (perreque etc), qu'ei autanplan lo cas deu basco perreka. Deu noste mot perrac, perrèc que derivan, a mei deus vèrbes esperracar esperrecar, esperrecat (= pelhandrat) , esperrecada,(= esperrecadura), etc.

Lo diccionari etimologic deus mots gascons deu Peiroton (en preparacion)

L'etimologia de quauques mots revisitada peu Peiroton a la lutz deus sons estudis gascons. Aquiu que n'avetz lo debut, qui anarà en s'amplificant a mesura deu temps.

Mots qui començan per la letra 'a', ved. aquiu.

baleia. Fòrma deu mot la mei anciana en gascon, deu latin balena. La fòrma latinizada baleina (1199) en plaça de balena qu'ei un gasconisme (derivada de 'baleia' per mala correccion) segon lo DAG (vol. 12, p. 877). La question que's pausa donc entà la 'i' deu mot francés baleine (cf. òc. balena).

caishalòt, s.m. -Segon Coromines, deu mot portugués cachola (cap, tèsta), totun shens pròva ni bons arguments. Segon Peiroton: deu mot gascon caishalut qui ei la fòrma deu mot d'atestacion la mei anciana (cachalut, Sent Joan de Lutz,  1628). Caishalut = provedit de caishaus, dentut, caracteristica qui diferéncia lo caverat de las autas baléias.  Puish caishalòt  per cambi de sufixe (atestat en la dusau mitat deu sègle 17). Aqueste mot gascon qu'ei a l'origina deu mot en hèras lengas europèas (fr. cachalot, esp. cachalote etc). Etimon: gasc. caishau lat. capsus, *capsalis. Ved. aquiu entà mei d'explics. Gasconisme.

caverat, s.m.- Lo mot mei ancian de totas las lengas romanicas tà designar lo caverat ( = caishalòt) qu'ei gascon. Mot non repertoriat per Wartburg. Segon lo Peiroton, lo mot que vien deu galés cauaru- qui significa gigant- (ved. DelamarreGaul), sufixat dab -acus, *cauaracus: lit. qui ei deu gigant, qui a la fòrma de gigant..   Prumèra atestacion  cauerac (1258) (de *cauaracus). Atestacion mei tardiva (sègle 14): cauerat per confusion d'afixe. Ved. aquiu entà mei d'arguments e d'explics. Gasconisme

cerimana (s.f.).  Lo mot bearnés cerimana (faîte, et par ext. tête) que s'arretròba en gascon devath divèrsas fòrmas allelicas, m. com f.: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW (vol. 23 p.13). Atestat en landés mejan com sirmant (1547), d'etimologia senhalada com desconeguda peu FEW (vol 23 p.13).  Lo mot qu'ei grafiat serimana per Coromines e per Lafitte. Un celtisme segon Coromines (DEcat). 'Etanger au latin, au germanique et au celtique' segon Allières (Festschrift für J. Hubsschmid zum 65. Geburstag, 1982) qui l'explica per ua combinason bascolatina: basco ziri  (bâton, perche, cheville en basque)+ un derivat protoromanic de magnu o magna (grand-e en latin) , lit. grand bâton (zirimana: tuile faîtière en basco soletan). Segon lo Peiroton, lo mot qu'ei  possiblament d'origina romanica, derivada deu vèrbe *sirmar, òc sermar (deu latin *accismare segon lo FEW vol. 24 p.75): 1- preparar, adobar  2- ornementar, parar, vestir. Lo mot qu'ei un gasconisme en tot cas. Ved. aquiu entà mei d'explics.

cermanatge, cerimanatge. 'Recensament deus larèrs' en gascon ancian, la fòrma 'cermanatge' qu'ei atestatada en landés ancian (arch.) e cirimanatge en bearnés ancian (arch.) ved. cerimana. Gasconisme.

chepic (s.m.) , chepicar (v)  de pechic, pechicar,  variantas de pecic, pecicar (cf. en catalan pessic, pessigar, medisha etimologia). Gasconisme.

chòt (s.m.)  probablament derivat deu nom latin (d'origina grèca) de l'ausèth otus, ipotèsi en acòrd dab F. Beigbeder (Ausèths) : eth *ot -> eth chòt (prononc. tyòt - tchòt) -> lo chòt.  L'obertura de la o que s'explica per plusvaluda onomatopeia e per atraccion deu chòt de chotar (sinonime de gotar). Lo mot qu'estó manlhevat peu catalan de Catalonha (xot e tòtil, ved. lexiquet de gasconismes en catalan) e en lengadocian (chòc). Gasconisme.

còisho, còishe, coishic. derivat deu lat soccus, manlhèu galés: tsukkos (soca). Aquesta fòrma deu mot dab metatèsi que s'arretròba en totas las lengas romanicas de la còsta atlantica de França, deu normand dinc au gascon maritime .

gahús, guèhus, antic. e dial. gaús s.m.  fòrmas pirenencas corresponent a l'oc caús, còis, id.  ved. aquiu. Deu mot romanic càuus, un germanisme segon tots los bons autors (mot francic cf. kauw = agraula, corbaishina en neerlandés), totun un celtisme per çò qui tanh aus rapinhaires nocturns segon la teoria deu Peiroton, d'etimon  *kawos -a : cridassèr -a,-, dont cauannu- , *cauetta (fr. chouette)  e *cauekka ( > gavèca, fr. chevêche, basco kaheka)  son de derivats.  Lo mot kawu- qu'ei plan atestat en galés com nom de clan , nom de persona e nom de lòc (compausat),. La significacion non n'ei pas sabuda. B'ei possible que n'i agosse dus mots, en realitat, omonimes celtics: l'un que significava "cau, cava" (cf. lat. cavus), l'aute que designava l'ausèth, dab com sinonime (e espudit en lengas neocelitcas per) cauannu- ved. DicGaulDelamarre.  Ved. tanben tinhahús (tinha-hus) e tumahús (tumar-hus) mots aparentats a gahús e caús via lo (faus) sintagma conservat en basco: gau huntz.  Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Gasconisme.

galet, galeta. fòrmas afixadas de gau ( = canau) (s.f.).etimon:  lat. canalis. Lo mot gascon galet que designa  un canalet formant honilh, en particular lo honilh anatomic de la faringe. Per extension: la garganta e, locaument, chorrada de liquide (aranés e benasqués).  Etimologia mau explicada peus melhors linguistas qui n'i an pas briga sabut arreconéisher l'etimon, esconut per la pèrda de la n intervocalica miant tà la pèrda d'ua sillaba. Pr'aquò, l''Atlas Linguistic, consultat peu Peiroton (qui n'ei pas lingüista professionau mès qui aprengó a léger de petiton), qu'indica clarament que son fòrmas allelicas gasconas de canalet e canaleta (en particular galeta de la hont = canaleta de la font, cf. ALFg). Mots viatjaires a l'origina deus mots cat galet, val. gallet, cat. galleta = galleda (herrat), benasqués: galet, gall (chorrada de liquide),  arag. gallé (garganta), gallete (garganta), galillo-gallillo (lengueta de la faringe = galipet, locaument: òs deu coth), esp gallete (garganta), galillo (lengeta de la faringe, galipet), galleta (galeton = lo recipient dab pishader), port. galhete (garganta), galheta (galeton) etc. etc. Béver a galet a l'origina de cat etc beure a galet, beure a gall (benasqués), a gallete (esp) etc. en fr. tanben,  a la regalade, per confusion. Prumèra atestacion deu mot: sègle 12, manlhèu gascon en un tèxte redigit en latin. Gasconisme.

gasalha (s.f.) 1- contracte de balh tanhent aus tropèths  2- amassada de cocarros. Deu gotic gasalja: companh (mot atestat, ved FEW;).  Un deus pòcs mots d'origina gotica en gascon.

gau (s.f.) fòrma allelica de canau en gascon: la gau -> l'agau etim. latin. canalis, ved. galet -a. Gasconisme.

hap 1 (s.m.). (Bona sòrta, bona escadença) Mot viatjaire, deu norués happ, id., qu'arretrobam en anglés mejan (hap, id., cf. happy, happen etc).  De notar la locucion anglesa perhaps (gasc. dilhèu, lit. per hap, per bona escadença) qu'a l'ahur d'ua construccion gascona (per + hap + s adverbiau). Mot desconegut en occitan non-gascon. Un empront possible a l'anglés  mejan.

hapar (v.), hapa (s.f.), a la hapa (loc) , hap2 (s.f.) (accion de gahar, de panar), hapadèr-a. Medisha etimologia que lo mot francés happer, empront au francés happer o deu francic happen (= gahar en neerlandés) , totun ved. las remarcas deu CNRTL (happer) qui descarta lo germanisme en francés per la rason (pas fataument acceptabla) d'ua prumèra atestacion mèi dorèca en francés que non pas en neerlandés.

horuc (s.m.): Segon lo Peiroton, mot viatjaire aparentament de formacion protogascona qui arretrobam en catalan de la franja: foruca (còva), en aragonés:  foricón e foricacho (espeluga) (foruco-> forico per cambi d'afixe) , espanhòu horaco (horuco x horado), portugués buraco (supausad. de l'esp. ancian horaco, la b asseparant l'article deu debut deu mot en plaça de la h aspirada-> o buraco) . Deu latin tardiu (pre-gascon) forucu, deu lat. for(are) o for(um)- afixat.  La significacion de 'hurgar' que n'ei per confusion. Ved. tanben trabuc, trabucar, peluc, pelucar e peruc, perucar quant au modèle de formacion deu mot. Mot desconegut en occitan non-gascon.

jumpar. Mot de formacion astur-leonesa, etimon latin plumbum (plom). Lo cantabre qu'a los mots  chombar qui significa cabussar e jumpiar qui significa agitar. Lo mot anglés to jump (sautar)  qu'a probablament la medisha origina, manlhevat deu  basco, de l'espanhòu dialectau o deu gascon (sègle 16). Qu'imagini shens pena (totun shens pròva) que lo manlhèu hispanic o gascon en anglés  é's hasó via l'argot deus marins de las naus de vela. Deriv.: jumpa, jumpadera etc. Ispanisme.

justagarra (s.f). Aute nom de la perditz de nèu (Lagopus muta). L'etimologia deu mot que seré supausadament preromana segon G. Rolhfs, totun plan gascona segon lo Peiroton qui i reconeish dus mots modèrnes: justa (vestit ajustat, sègle 17) e garra (cama, partida inferiora de la cama, mot galés dont lo mot francés jarret ei ua fòrma afixada), allusion au caractèr lagopus de l'ausèth (patas sencèrament cobèrtas de plumas qui evocan garramachas). Lo mot qu'ei estat masculinizat: eth justagar, un justagar -> (var.) edj ustagar, un ustagar. Gasconisme.

maire. Lo mot qu'ei emplegat en gascon de Baiona despuish aumensh lo sègle 13. Sovent considerat com gallicisme, possiblament a tòrt: ua ipercorreccion gascona de màye (màger)  suu modèle negue -> negre, lèbe >lèbre, quate -> quatre, etc, n'ei pas impossibla. De màger, deu latin major, cf anglés mayor. fr. maire, id.

marraca (s.f.) ved. marraisha.

marraisha (s.f.). Tolh, can o gat de mar, espècia d'esqüale, en gascon maritime. Mot viatjaire qui a la soa origina en gallò: 'marache', deu breton 'morach' (id.), fòrma allelica de morc'hast, de mor (mar) e gast (canha) = raquin, lit. canha de mar. Lo mot deu gascon baionés '(le) marraisha (grafiabla le marrache, s.f. ) qui deriva de l'òil (la) marache dab geminacion despreciativa, que deu estar  a l'origina deu mot castelhan (el) marrajo (sègle 17) (via la fòrma esp. mei anciana el *marraxo, conservada en basco: marraxo) e deu catalan marraix. De l'esp. ancian *marraxo que vienen l'asturian marrachu e lo portugués marracho. Lo gascon qu'a tanben marraca (telaranha) de l'esp. marraja (adj. marrajo-a = faussilhàs-sa, de l'esp. marrajo, lo raquin). Los canadians qu'an adaptat lo mot gallo en francés entà designar lo raquin-shardinèr (Lamna nasus):  marraîche =   requin-taupe o veau de mer. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme   (breton).

maset-maseda (adj.) deu latin mansuetus-a; dontat, dreçat, domesticat, tranquille per  oposicion a sauvatge. Per confusion dab maseth (etim. lat. macerare) : fatigat, esbraçat.  Lo vèrbe gascon masedar (dontar, dreçar, domesticar, tranquillizar, apatzimar)  qu'ei un gasconisme qui non deu pas estar con.honut dab lo vèrbe occitan non gascon omonime  masedar, de sens e d'etimon distint (macerare) , en gascon maserar (fr. tasser, rendre dur, pétrir). Gasconisme.

mirc, mirca. Lo mot mirca que designa l'estela (espècia d'esqüale de 2m de longor deu tipe gat de mar, tolh), en gascon maritime deu país de Bug. Atestat en gascon baionés dejà au sègle 13 com mirc. Lo mot qu'ei repertoriat peu FEW, totun shens explicacion etimologica. Segon lo Peiroton (après D. Le Bris): mot viatjaire  atestat en gallo de l'Isla d'Yeu (moerg, id.)  en santongés de l'Isla d'Oleron (mirque, id.) e en gascon bogés (mirca, id.) explicat peu mot breton morgui: raquin, de mor (mar) e ki (can), can de mar. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).

perrèc, perrec, perrac. L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW) que'u hasò derivar deu basco perreka, totun shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat  argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Que permeteratz au Peiroton un explic etimologic plan gascon aquiu tanben. Perrec etc que deven representar versions gasconas (e afixadas) sia deu mot latin pellis (pèth), sia deu mot latin palla (vestit de hèmna, tròç d'estòfa, launa) afixat sia dab -accu, sia dab -eccu   pellacu o pellecu > perrac o perrec, perrèc ved. peruc e perruca.  La geminacion de perrac, perrec qu'ei expressiva, despreciativa, com la deu gascon perrissa var. de perissa (oc. pelissa, cat. pellissa, latin pellicia). Esperrecar que vien de perrec, perrèc, mentre esperracar que vien de perrac.  Lo mot qu'esto emprontat en catalan (parrac, sègle 19, esparracar, s. 20)), en aragonés (perreque) e en basco (perreka). En gascon, un hèish de derivats: perraquèr, perrecar, perrecalhar etc. (ved. Palay).  Entà mei d'explics, ved. aquiu. Gasconisme.

perruca. De pellis dab l' afixe -ucca, latin tardiu *pelluca, ved. peruc e perrèc. La geminacion que's pòt explicar per influència de pamparra, dont lo derivat afixat pamparruca, var. pamperruca, ei sinonime de perruca e de cap de peu. Lo mot esp. perico (id.) que suggereish ua fòrma non geminada deu mot gascon (< peruc, adaptat).  Lo doblon parruca / perruca que rapèra d'autes doblons com damorar - demorar e trebucar- trabucar. La notacion -a- de la e pretonica deu gascon ancian n'ei probablament pas hòrt significativa. Aquesta teoria de perruca, mot gascon viatjaire, qu'ei etimologicament hòrt versemblanta, totun shens pròva o evidéncia qui jo sapi. Ua ipotèsi excellenta, deu men punt de vista, totun per defauta. De notar que lo quite mot perissa e pòt designar lo cap de peu com pamparruca (fr. chevelure). Ved peruc. Gasconisme probable.

peruc.  Aqueste gasconisme qu'a l'ahur d'un derivat afixat deu gascon peth o deu latin pellis ( fr. & cat: bec). Peron (de peth, afixat ) que n'ei ua auta fòrma sinonima de peruc,  qui pòt designar autanplan la pèth qui cobreish la basa deu peruc o l'extremitat cornuda de la lenga de las gallinàcias, segon los parlars.  N'ei pas clar si 'esperucar'  (bequejar, perucar) ei ua simpla varianta d' 'espelucar', fr. éplucher, supausadament de *peluccare (CNRTL) o *pilucare (FEW), deu lat. pilus, gasc peu. Lo gascon qu'a las duas fòrmas, la dab l e la dab r, e lo trio classic òc espelucar, gascon esperucar e catalan espellucar, que mia tà ua auta etimologia *pelluca(re), de pellis, (ved. perruca). B'ei probable que los dus etimons sian representats. De tota mòda, los dus etimons pilus e pellis qu'an tendéncia de's con·hóner semanticament en romanç.  D'autescòps, lo mot peron qu'avè mei d'ua significacion, las anatomicas entaus ausèths e que designava tanben locaument un tròç de pèth tanada qui's hicava sus l'esquia deus shibaus. De manèira semblanta, b'ei possible que lo quite mot  peruc d'autescòps é pogosse aver la significacion de perruca, com ns'ac suggereish lo mot espanhòu perico (perruca) qui'n sembla derivar per adaptacion aragonesa (cf. horuc, forico). Gasconisme.

preable, var. priable, prable. De *preanable, pre + anable, de anar. Preable qu'ei lo cosin gascon deu fr. prealable, de construccion identica (pre + alable, d'al(l)er). Gasconisme non-viatjaire.

taishon. Deu mot galés taxos, id.  Segon P.Y. Lambert (la langue gaul.) e X  Delamarre (Dic. Langue Gaul.), lo mot alemand Dachs (taishon) qu'a la medisha origina, qu'ei un celtisme.  En fr. l'etimon de blaireau qu'ei tanben galés, blarios (ved. DelamarreGaul, LambertGaul).

trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar.  Segon tots los bons autors, l'etimon de trabuc, trabucar  qu'ei  lo francic buc (FEW, vol15-2 p3:  etimon būk), o sia buc: partida deu tronc, vente en francés ancian: tra-buc-ar. Totun, la significacion de puisheu, empach, qu'a lo mot 'trabuc' en gascon que mia tà la possibilitat de la formacion per afixacion a partir  deu latin trab(em) suu modèle de 'horuc' e 'horucar' (de for(um), peluc e pelucar (peu o pilu-), peruc e perucar -de pèth o pell- etc,  etc).  Dongas, germanisme segon tots los bons autors; alternativament, (proto)gasconisme viatjaire, d'etimon trabs, trab- , trabuc prengut popularament per un derivat de buc en dehòra de l'airau gascon,  segon l'ipotèsi deu Peiroton. Sus aquesta teoria alternativa ved. lo messatge aquiu. Ved. horuc, horucar, peluc, pelucar  e peruc, perucar com exemples de formacion semblanta. Deu medish etimon: trabuquet, trabucaire, trabucon, entrabuc, entrabucar, etc.. Lo cat. entrebanc, entrebancar que vienen probablament  deu gascon entrabuc, entrabucar (id.).

urdelha ved. ustilh.

urós-a, deu mot de la lenga anciana aürós. de aür, ved. ahur. Non, lo mot urós n'ei pas briga un francisme, ved. aquiu.

ustori. Derivat d'*usti per afixacion  dab l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -orr-, *usti  degressiu illegitim d'ustilh. Ved ustilh.

ustilh, ostilh possiblament deu francés ancian, ostilla, ostil deu lat. tardiu *usentilla, cf. las fòrmas pròpiament gascona e occitana urdelha, urdilha, egaument de *usentilla.

utís supausadament deu francés outil (ipotèsi admesa per tots los bons autors) o degressiu d'ustilh e metatèsi per atraccion d'util(e), ved. ustori.