diumenge, 27 d’agost del 2017
Acelar, botà"s a la cela, etimologia
acelar, acela, cela, a la cela (aselar, asela, sela, botà's a la sela). Segon lo Peiroton, l'etimon d'aqueste mot 'acelar' (P.N., TeG), qui significa acessar, n'ei pas briga lo de celar (esconer çò de panat, lat. celare). Qu'ei meilèu un empront a l'idiòma cantabre pasiego: aselar, mot tanben manlhevat peu castelhan (aselar). Lo vèrbe que deriva deu mot 'sel' qui designava, en cantabre pasiego, lo cortau de la montanha cantabropirenenca d'autescòps, sarralh circular caracterizat per ua auta e solida proteccion de husta qui embaranava lo prat (d'aquiu lo mot gascon cajolar, influx de cajola sus cujalar) e integrant la cabana dromidera -cujolar, cujalar (lat. cubiolaris)- deu pastor. En cantabre, qu'existeishen en fèit duas fòrmas allelicas deu mot : sel (en cant. pasiego, fòrma emprontada peu castelhan) e seju (en cant. purriego e cant. cabuérnigo, mot castelhanizat en sejo en la toponomia oficiau d'aquestes parçans, totun non lexicau en castelhan), deus quaus derivan en cantabre las fòrmas verbaus allelicas 'aselar' (aquesta emprontada peu castelhan e peu gascon) e asejar. La significacion anciana deu vèrbe qu'èra acessar en cujalar ('sel'), que's disèvan tant deu bestiar com deus pastors qui i passavan la nueit (ved. Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969). Uei, en castelhan com en cantabre, lo mot aselar non s'aplica pas sonque tà las garias qu'on embarra en un lòc protegit per la nueit, mentre lo mot en gascon qu'a la significacion generau d'acessar (botà's a la sela = botà's a l'acès; deu só etc, los predators n'i estant pas mei, los sarralhs circulars tanpòc). En cabuernigo: asejar = "volver atràs' (com lo pastor qui tòrna tau cujalar) e aselar que's ditz per las garias (passieguisme via lo castelhan) (hont: El dialecto cabuérnigo, tèsi F. García González), per contra en purriego, asejar qu'a guardat lo sens de l'esp. aselar 'asejar las gallinas' (hont: lo president de Cantàbria M-A. Revilla,, locutor naturau de purriegu). Segon lo Peiroton e après Coromines, l'etimon de sel, aselar que'n poderé estar lo celtic 'sedlon' (cf. dic. galés Delamarre): la plaça on òm s'assieta, sièti, etimon compartit dab lo mot anglés saddle (gascon sera, la deu shibau), aparentat au deus mots latins sedile (gasc. sèda, cat. seu) e sella (gasc. sera, cat. sella). Lo mot saro , varianta saroi, de la toponomia basca (anticament, cortau circular) qu'a probablament la medisha origina etimologica que sel, seju, lo gascon qu'a saròi ( = cujalar) tanben.
dissabte, 26 d’agost del 2017
Cerimana: etimologia.
Cerimana (s.f.) que designa en bearnés la bisca o bisquèra o sia lo som de la maison o somèra (fr. faîtière). .
Per extension, que designa 'lo cap' de manèira plasenta en las expressions com
'No'm viengues copar la cerimana!
'Qu'a la cerimana tocada'.
Lo mot 'cerimana' que compren divèrsas fòrmas allelicas, masculinas com femeninas en gascon: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW aquiu. Atestat en landés mejan com sirmant (1547). L'etimologia qu'ei senhalada desconeguda peu FEW.
En aragonés, cerimana que's ditz cernillón, sernillón, cermillón o cernillato. Coromines que'n hè un cerniculus afixat (de cerninus, cèrc) mei probablament d'un derivat romanic en -illo de cerne (lo tronc de l'arbe dont son hèit los piteraus, çò qui mia tau medish resultat.
La fòrma anciana deu mot gascon. sirmant qu'evoca un gerondiu, jo qu'avèvi supausat que's tractava deu vèrbe gascon cernar shens poder causir l'etimologia, la de cèrner (lat. cernere) o la deu cèrne (lat. circine, circinare, cf. cernillón). Uei (lo 5 de seteme 2017) qu'avem progressat (o non). Ua auta solucion que ns'ei balhada peu noste amic JIG qui ns'avisa deu vielh vèrbe occitan (a)sermar (preparar, adobar), derivat de *accismare (id.) segon FEW, vol. 24 p.75. Que trobaratz tots los explics, hòrt interessants, de Jig au prumèr comentari qui segueish.
sirmar, sermar > sermand, sirmand (sirmant, 1547) -> sirman-a (adj.)-> seriman -a -> cerimana
Pr'aquò, la relacion semantica de l'occitan serma com de l'etimon supausat dab lo concèpte de cerimana n'ei pas tròp evidenta, e la solucion aquesta no'm satis.hè pas complètament. Sermar en occitan que significa mesclar vin dab aiga. Qu'èm luenh de la cerimana.
Alavetz, contunham de cercar. Que i a ua solucion potenciau, suggerida per Du Cange (sègle 17) qui rapròcha lo mot deu gascon ancian cirmanatge, var. cerimanatge (qui designava ua sòrta de recensament, segon Du Cange) deu mot deu francés ancian cerquemanage qui a la significacion de bornage, mesura administrativa deu contorn d'ua proprietat.
http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRMANAGIUM.
http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRCAMANARIA
Lo francés ancian que presentava ua seria pro hornida de mots s'assemblant a cirmanatge, uei caduda en desús, ved. lo diccionari Geodeffroy aquiu. En particular, que i trobam cerquemanage et lo vèrbe 'cerquemaner': borner, mesurer le contour (d'un domaine, d'une propriété, d'un champ). Aqueste vèrbe que poderé representar la version en lenga d'oil deu noste enigmatic vèrbe gascon deu quau 'cerimana' sembla derivar.
Entà lo mot francés cercamanage, Wartburg que supausa un mot ibrid franco-flamenc , cèrca e man, l'òme qui cèrca. Aquesta teoria que poderé estar infirmada peu mot gascon cerimanatge, se tant ei que l'etimon deu mot gascon ei partatjat dab cercamanage, çò qui n'ei pas briga segur. L'etimologia franco-flamenca non pòt explicar lo mot gascon. Que cau totun díser la teoria de Wartburg qu'ei dobtosa, que s'assembla hòrt a ua etimologia populara, que la cau préner dab prudéncia. L'istuèra non s'acaba pas briga aquiu.
Coromines, quant a eth, que n'èra segur: 'serimana' (grafiat atau per lo lingüista catalan), qu'ei un celtisme pròpi deu gascon occidentau (DeCat, citat per Lafitte: tèsi e nòtas in Lespy-Raymond). N'ei pas enqüèra podut consultar l'article en question. Qu'ac harèi, shens tròp esperar ua responsa encertada.
Jacques Allières que n'èra autant de segur: "étranger au latin, au germanique et au celtique, l'étymon s'est trouvé rejeté dans les "terrae incognitae" de la science,….( Allières, 1982). Allières que prepausè ua formacion ibrida basca e latina, ziri (barra, pèrja, cavilha, en basco) e magnus-a (gran en latin). En soletan, zirimana: tuile faitière. Perqué non? Notatz plan l'aute mot sinonime, bisca, biscarra qu'ei clarament d'origina basca o indigèna.
En tot cas, aquiu qu'èm confrontats a ua beròia enigma etimologica. Qu'avem un hèish de pistas, totun pas nada n'ei beròi convencenta. L'unica causa qui podem retiéner qu'ei lo mot cerimana dab las soas variantas divèrsas, qui trobam tan isolat en lexic d'uei lo dia, non n'èra pas tant en la lenga anciana.
Alavetz duas ipotèsis:
1- la basco-latina d'Allières: ziri magn-a - > , sirman, serimana etc., soletan: zirimana.
2- L'occitana de Peiroton après JIG : de *sirmar, varianta gascona de òc sermar, *accismare 'preparar, adobar' e, per extension, 'parar, ornar, ornementar, vestir' sirmar -> sirman(d), sirmana. Lo mot soletin zirimana, hòrt isolat, que seré un empront au gascon e la prononciacion basca, influenciada peu mot ziri, possiblament a l'origina de la fòrma biarnesa de tres sillabas.
En tot cas, sirman(a), serimana, quina que'n sia l'etimologia, qu'ei shens nat dobte un beròi gasconisme.
Per extension, que designa 'lo cap' de manèira plasenta en las expressions com
'No'm viengues copar la cerimana!
'Qu'a la cerimana tocada'.
Lo mot 'cerimana' que compren divèrsas fòrmas allelicas, masculinas com femeninas en gascon: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW aquiu. Atestat en landés mejan com sirmant (1547). L'etimologia qu'ei senhalada desconeguda peu FEW.
En aragonés, cerimana que's ditz cernillón, sernillón, cermillón o cernillato. Coromines que'n hè un cerniculus afixat (de cerninus, cèrc) mei probablament d'un derivat romanic en -illo de cerne (lo tronc de l'arbe dont son hèit los piteraus, çò qui mia tau medish resultat.
La fòrma anciana deu mot gascon. sirmant qu'evoca un gerondiu, jo qu'avèvi supausat que's tractava deu vèrbe gascon cernar shens poder causir l'etimologia, la de cèrner (lat. cernere) o la deu cèrne (lat. circine, circinare, cf. cernillón). Uei (lo 5 de seteme 2017) qu'avem progressat (o non). Ua auta solucion que ns'ei balhada peu noste amic JIG qui ns'avisa deu vielh vèrbe occitan (a)sermar (preparar, adobar), derivat de *accismare (id.) segon FEW, vol. 24 p.75. Que trobaratz tots los explics, hòrt interessants, de Jig au prumèr comentari qui segueish.
sirmar, sermar > sermand, sirmand (sirmant, 1547) -> sirman-a (adj.)-> seriman -a -> cerimana
Pr'aquò, la relacion semantica de l'occitan serma com de l'etimon supausat dab lo concèpte de cerimana n'ei pas tròp evidenta, e la solucion aquesta no'm satis.hè pas complètament. Sermar en occitan que significa mesclar vin dab aiga. Qu'èm luenh de la cerimana.
Alavetz, contunham de cercar. Que i a ua solucion potenciau, suggerida per Du Cange (sègle 17) qui rapròcha lo mot deu gascon ancian cirmanatge, var. cerimanatge (qui designava ua sòrta de recensament, segon Du Cange) deu mot deu francés ancian cerquemanage qui a la significacion de bornage, mesura administrativa deu contorn d'ua proprietat.
http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRMANAGIUM.
http://ducange.enc.sorbonne.fr/CIRCAMANARIA
Lo francés ancian que presentava ua seria pro hornida de mots s'assemblant a cirmanatge, uei caduda en desús, ved. lo diccionari Geodeffroy aquiu. En particular, que i trobam cerquemanage et lo vèrbe 'cerquemaner': borner, mesurer le contour (d'un domaine, d'une propriété, d'un champ). Aqueste vèrbe que poderé representar la version en lenga d'oil deu noste enigmatic vèrbe gascon deu quau 'cerimana' sembla derivar.
Entà lo mot francés cercamanage, Wartburg que supausa un mot ibrid franco-flamenc , cèrca e man, l'òme qui cèrca. Aquesta teoria que poderé estar infirmada peu mot gascon cerimanatge, se tant ei que l'etimon deu mot gascon ei partatjat dab cercamanage, çò qui n'ei pas briga segur. L'etimologia franco-flamenca non pòt explicar lo mot gascon. Que cau totun díser la teoria de Wartburg qu'ei dobtosa, que s'assembla hòrt a ua etimologia populara, que la cau préner dab prudéncia. L'istuèra non s'acaba pas briga aquiu.
Coromines, quant a eth, que n'èra segur: 'serimana' (grafiat atau per lo lingüista catalan), qu'ei un celtisme pròpi deu gascon occidentau (DeCat, citat per Lafitte: tèsi e nòtas in Lespy-Raymond). N'ei pas enqüèra podut consultar l'article en question. Qu'ac harèi, shens tròp esperar ua responsa encertada.
Jacques Allières que n'èra autant de segur: "étranger au latin, au germanique et au celtique, l'étymon s'est trouvé rejeté dans les "terrae incognitae" de la science,….( Allières, 1982). Allières que prepausè ua formacion ibrida basca e latina, ziri (barra, pèrja, cavilha, en basco) e magnus-a (gran en latin). En soletan, zirimana: tuile faitière. Perqué non? Notatz plan l'aute mot sinonime, bisca, biscarra qu'ei clarament d'origina basca o indigèna.
Alavetz duas ipotèsis:
1- la basco-latina d'Allières: ziri magn-a - > , sirman, serimana etc., soletan: zirimana.
2- L'occitana de Peiroton après JIG : de *sirmar, varianta gascona de òc sermar, *accismare 'preparar, adobar' e, per extension, 'parar, ornar, ornementar, vestir' sirmar -> sirman(d), sirmana. Lo mot soletin zirimana, hòrt isolat, que seré un empront au gascon e la prononciacion basca, influenciada peu mot ziri, possiblament a l'origina de la fòrma biarnesa de tres sillabas.
En tot cas, sirman(a), serimana, quina que'n sia l'etimologia, qu'ei shens nat dobte un beròi gasconisme.
divendres, 25 d’agost del 2017
Diccionari etimologic deu gascon. Letra A
Aqui qu'avetz l'esbaucha d'un diccionari etimologic en preparacion, dab emfasi (totun shens que) suus mots mei caracteristics deu gascon, los qui son desconeguts en la rèsta de l'occitan, lhevat los parlars gasconejaires pròishe, e los qui i son coneguts, totun de formacion especificament gascona, e emprontats per las lengas e parlars vesins com arlòt, galet, caishalòt e capdèth. Que serà completat a mesura. Atencion: aqueste diccionari qu'ei etimologic e non pas ortografic. N'a pas nada pretension de normativizar l'ortografia. La causida v/b qu'ei sovent discutibla e, per jo, arbitrària. L'argument etimologic qu'ei sovent flac e vau mei ua ortografia arbitrària e establa que non pas ua ortogràfia instabla dependent deu credo etimologic de cadun. L'argument fonetic que'm sembla mei acceptable que non pas l'etimologic pr'amor lo prumèr qu'ei verificable mentre lo segon que demora en un maine teoric e, per natura, non segur.
LETRA A
De abaganhar a aburguerar, ved. aquiu.
aça (fr. écheveau), deu lat. acia. (id.). En occitanoromanç, lo mot qu'ei sonque gascon.
acajolar fr. mettre en cage, de cajola (lat. caveŏla, fòrma diminutiva de cavea)
FEW v.2 p. 554. En occitanoroman, lo mot cajola n'ei pas arrepresentat sonque en gascon e los parlars non-gascons de la zòna pròishe, autanplan com localisme dialectau en catalan, probablament un gasconisme en catalan (cajola), com en basco (kayola). Gasconisme.
acalhocar (v) coaguler(sang), faire des grumeaux (pâte, bouillie), de calhòc var. calhòt. etim. coagulum (possiblament un manlhèu fr. ancian caille), lo gascon qu'a autanplan lo mot etimologicament mei regular 'cògol' (de coagulum).
acarassà-se s'entasser (Haut-Ador) deriv. de acarar dab influx d'un aute mot, dilhèu acatra(lha)r, atracar.
acatralhar arranger quelque chose qui est détraqué, mettre en ordre, acatralha's s'habiller (en style plaisant). Etmologia escura, dilhèu fòrma afixada de * acatrar metatèsi de atracar, o de atracalhar ved. atracar, influx deu fr. accoutrer. Gasconisme.
acatrassar, mal racommoder, de acatrar, afixat, ved. acatralhar.
acès, acessar. (abri, abriter). Lo Few e Coromines ne son pas tot a fèit d'acòrd sus l'etimologia d'acès. FEW (vol. 24 p 73) que proposa accĕssus -> acès. Coromines (CorominesAran) que propòsa ua auta solucion qui m'agrada mei pr'amor qu'explica au còp la fonetica e la localizacion gascona deu mot : recĕssus -> arcès -> acès per reduccion. Acès qu'ei la fòrma pròpiament gascona de l'oc. recès, cat. recés. Lo vèrbe acessar que deriva de acès. Gasconisme manlhevat peu lengadocian.
acojolar (v.), varianta de acajolar, id. Ved. acajolar. Gasconisme.
acomanar (v.), fòrma de comanar; fr. communiquer (en particulier une maladie, transmettre une maladie par contagion) acomanatge = fr. contagion; acomanadís-sa, acomanader -a= contagieux-se Lat. commendare (FEW 2 p. 948). Gasconisme de non pas con·hóner dab lo qui sec.
acomandar (v.) fòrma de comandar; fr. confier un dépôt, remettre en garde Lat. commendare (FEW 2 p. 948).
acomiar (v.) faire tomber dans le domaine public, action de la prescripcion. acomià's : s'acoquiner Vèrbe derivat de commeatus (congiet d'un balh) dab influx de 'comunau' con·honut dab 'comiau' ('via comiau', camin comuau). Aqueste vèrbe qu'ei especificament gascon, absent deu TdF e de UbaudDic. Gasconisme.
acondiar (v.) réunir des animaux de plusieurs troupeaux, etimologia escura, evidentament indoeuropèa, dilhèu latina se non celtica, dilhèu de condia, lat. contĭo 'assemblée du peuple' o lat. concĭlĭare ? ved. aconsiar. Acondia, aconsia réunion d'animaux de plusieurs pasteurs. Gasconisme.
aconsiar (v) apparenter, unir, habituer à vivre ensemble, assembler (des personnes, des bêtes de la même espèce) aconsià's: s'unir, former une société. ved. acondiar entà l'etimologia. Gasconisme.
ahíger, híger , sinonime d'ajustar (fr. ajouter) , parion etimologic e semantic deu mot catalan afegir (que non de l'occitan afegir, d'etimon distint e qui n'a pas aquesta significacion). Etim. latin affĭgere. Ajustar qu'ei pòc emplegat en aranés, que s'estiman mei d'emplegar híger. Especificament gascon (ahíger) e catalan (afegir), absenr en occitanoromanç sequenon. Gasconisme e catalanisme.
ahonar deu latin fundare, oc. fonsar. Lo mot en gascon qu'a dus tips de significacion plan diferents corresponent respectivament a la de hona (latin funda) e la de hons (latin fundus). 1- getar, lançar, tirar cf. arhonsar (arronçar) 2- honsar, en·honsar, cf. ahonsar. Gasconisme.
ahur (s.m.) fr. façon, allure, tenue (Palay) fòrma modèrna deu mot de la lenga anciana aür, lat. augurium. La r finau deu quite mot ahur no's pronóncia pas en gascon. Ahurar (désirer, souhaiter) e ahurat (qui a de l'allure) que derivan de 'ahur'. Lo mot qu'ei extint en occitan non-gascon. Gasconismes.
ahurbir (v.t) fr. exténuer, harceler, fatiguer, chasser varianta: ahurguir (Bay. segon Lespy). derivats: ahurbit (fr. exténué o, au contra, hardit, segon los parlars. Exténué qu'ei la significacion etimologica), ahurbiu (fatigant, ennuyeux, un 'boulet') etc. Etimon: germ. furbjan (FEW). Gasconisme.
agòr (s.m.) , gòrra (s.f.), abòr (s.m) aragonés 'agüerro', id. (fr. automne) Mot indigèn, pre-latin ,en basco: agor = sèc, agorril = aost. Derivats: agorrejar etc.ved. FEW agor. En romanç, sonque gascon e aragonés. Vasconisme.
agraula (s.f.) fr. corneille, un heish d'equivalents: corbaishina en Bearn, croqueta en gascon maritime, etc. Deu latin grăcŭla, dab agglutinacion de l'article. Etimon espandit per tota la galloromania.
ahloishar (v.) grafiat aloixà per Coromines (ved. el parlar de la vall d'Aran 'aloixà', p. 270). Har hloish, vàder hloish. Mot calcat suu catalan afluixar (id.), esp. aflojar (id.), e probablament, per derivacion substantiva, a l'origina deu mot catalan conflentin de l'expression 'tenir les alojes' (aver las mans amorras) e possiblament a l'origina deu mot deu catalan de Catalonha aloja (hada). Latin fluxu. Catalanogasconisme (mot pròpi deus gascons de Catalonha).
alebar, alebat, alèb , fr. blesser, estropié, blessure grave, fracture (lat. alăpare). Prumèras atestacions en 1306 en doc. arch. de las Lanas com aleb, alebar. Gasconisme.
alejar, fr. battre des ailes sin. aletejar. Mot panoccitan comun au catalan e au gascon. Derivat de ala. .
alejà's s'aliter (confusion d alejar,'aletejar e fr. aliter). Gasconisme
alengar fr. commencer, mettre en train, sur le métier. Derivat de lenga. En gascon, l'alengada qu'ei l'accion de l'alengar, mentre que alengat-da qu'ei sinonime de lengassut-da. En oc, alengar que significa rasonar, totun non en gascon segon Palay.
Alengà's : se décider à parler. Locaument (Aussau) 'lacher le bétail et l'amener vers le paturage'. Ved. alengar. Influx de alandar, alanar.
alicòth. De ala i còth segon l'etimologia populara gascona (Palay). En fèit, ua interpretacion gascona deu mot occitan alicòt, var. aligòt, fòrma derivada o allelica de haricot (originaument 'mixtura' e non 'hava' 'mongeta'), deu germ. harion: mixtura, cf. aligot, aligoté. Lo fèit qu'ei lo plat en question (entrada usuau de la cosina paisana dautescòps) que mèscla rèstas de carn de poralha.
alifatar, var. aliflatar fr. caresser. Desconegut deu FEW. segon lo Peiroton, etimon doble: flatar ( sin. de bailanar fr. caresser) crotzat dab alifrar (allécher, etimon germ. liffru, fr. lèvre). O, dit autament, derivat de alifrar per crotzament dab flatar (caresser, flatter). Flatar que vien probablament deu fr. mejan flatter, dont l'origina ei lo francic ancian 'flat' qui significa plat, aquiu magnificament adobat 'a la sauça gascona'. Gasconisme.
aloixà ved. ahloishar.
amarar. inonder, délayer, tremper, diluer. Aqueste mot qu'ei partatjat dab lo catalan (cat. : amarar, id). La significacion de amarar (< har impur), qu'ei antonimica respècte a l'etimon mĕrus (pur) e que s'arretròba dab l'adjectiu especificament gascon merac-a (cascant, hangassut) derivat de mèr -a (pur, blos). Lo gascon qu'a tanben lo mot desmarar, mot desconegut deu catalan. O sia que lo mot catalan 'amarar' deu estar un empront au gascon ancian (cat. anc. amerar, sègle 14) . Etimon: latin mĕrus (pur). Gasconisme.
amor (s.m) 1- latin amor (la r no's pronóncia pas en gascon occidentau, ni en ua partida de l'orientau). Pan-romanic, d'acòrd. Totun, de non pas con·hóner dab lo qui sec.
amor (s.m.) ,var. amorro, amorre, (s.m), amorrèr (s.m.) Malautia deus ovins causada peu prion, fr. tremblante des moutons, tournis des moutons (la r d'aqueste mot gascon amor qu'ei sensibla, var. amorre, amorrèr (id.); l'adj. amorre-a que significa: 1- engordit per l' ehred. 2- dit d'un ovin qui pateish l'amorrèr. Mot indigèn, preroman cf.. basco amorru: arrauja, l'arrauja; amurri: tournis (Rohlfs). Mot desconegut deu galloromanç (occitan inclús). Vasconisme (endemic deu romanç aquitanopirenenc).
ambura, var. lambura (Palay). fr. asphodèle. Mot indigèn, basco: anbula, var. amula (Roncal), anbulo, anburu (id.).
anesca fr. brebis d'un an, autanplan en aragonés (anyesco-anyesca) e hòrt locaument en valencian (Alcòi) (anyesca : crabeta d'un an). L'ipotèsi mei simpla qu'ei un ipotetic mot deu lat. tardiu *annisca com supausat per Rohlfs. Alternativament, en plaça d' ua origina romanica, que podem suspectar ua derivacion a partir deu mot basco quasi omonime neska (gojata, puncèla) via lo son derivat romanic nesca, uei nèsca (per confusion dab nèci- nècia) = gojata, nècia, puncèla. Alavetz, (la, era, sa) nesca, que vadó (l', er', s') anesca , mot con·honut semanticament dab 'anolha', confusion d'ahur d'etimologia populara. En aquesta teoria alternativa, lo mot aragonés anyesco- anyesca e lo valencian alcoienc anyesca que serén adaptacions deu mot bearnés anesca en seguint la medisha etimologia populara e non la derivacion d'un mot latin. En supòrt d'aquesta teoria, lo mot anesca com lo quite mot nèsca (= nècia) que demoran shens fòrma pròpia masculina en gascon.
anolh fr. bovin d'un an (annuculus). Gasconisme probable com ac atesta la n simpla deu mot, mot prestat au catalan e au lengadocian (anolh, anolla, id.)
ansolh, ansolha fr. chevr-eau / ette d'un an, etimon identic au mot basco antxu (estèrle, man) sufixat com anolh. Gasconisme deu Lavedan (Palay), ved. MassourreDic tanben.
apèr, sinonime d'arnés, ustilh, araire. Mot de l'iberoromanç e deu gascon (apero, lat. tard. apparium), desconegut deu galloromanç (occitan inclús), recentament incorporat en catalan normatiu pr'amor deu mot rosselhonés aper qui jo supausi d'origina gascona. Lo mot qu'ei desconegut en occitan, sauv en las regions tanhentas d'influéncia gascona. Gasconisme e/o Ispanisme.
aplegar Reunir dab lo sens d'amassar. Latin applecare. Aplec derivat d'aplegar. En oc-rom. sonque gascon. Autanplan catalan e aragonés, sonque localisme en castelhan (Rioja). Vasconisme (romanç aquitanopirenenc)
ar- correspon generaument a re-en occitan. Que provien generaument de la simplificacion de la protèsi arre- (per ex. arnard per (ar)renard), totun que pòt autanplan correspóner a la 'particula prostetica' a- de las lengas vesias, quina que'n sia l'origina. Aquesta particula prostetica qu'èra hòrt mei correnta en la lenga anciana que non pas en la d'uei, totun n'i a enqüèra traças de las bèras ex, arnegar (oc. & cat. renegar), arsec (de arseguir, arreseguir) argüeitar, arcuélher, arronçar =arhonsar (> oc ronçar), acès (de arcès, fòrma propiament gascona de recès), arnard (de arrenard), arcossar, arnèlh (< lat. reneculu), etc, etc.
ar (s.m.) moule circulaire pour le fromage, cf. aragonés aro (id), basco haro id. , esp. aro: cercle. Etim. latin arvum (notatz totun las reticéncias de Coromines, ved. DECat e CorominesAran). Atencion, la r finau deu mot gascon qu'ei muda. que's pronóncia sonque en las variantas dab la r en posicion intervocalica: aret, ara (id.). Vasconisme.
aranhon (fr. prune) Mot occitan d'etimon celtic, cf. galés *agran(i)o: prunelle (DelamarreGaul). Autanplan en aragonés: arañon, en catalan aranyó, en basco: aran (id.). Ved FEW etim agranio.
ària (s.f.), ariar (v): fòrma montanhòla d'arla, arlar etimon basco ar, arra = vèrmi, lo vèrmi, possiblament *arlana, vèrmi de lan. Possiblament a l'origina de ariang e arianglo en combinason dab un derivat de agla.
arian var. arrian (n velar), arianglo (fr. vautour fauve, Gyps fulvus). Mot considerat com indigèn, non-roman, per Rohlfs; en basco: arranogorria, lit. agla roja, autanplan: arranobeltza, lit. agla negra= Gyps fulvus.
L'etimon de arrian qu'ei non-romanic, totun indoeuropèu, probablament celtic *eros: agla (cornic er, breton mejan er = agla). Lo teonime Eriapus (uelh d'agla o uelh de la montanha d'*Eria;< *Eria *Opos), diu galloroman locau dont lo santuari èra en ua marmièra deu Mont d'Arria (<*Eria) a Sent Biat que'nse suggereish ua fòrma latina eria, uei arria, possiblament fòrma latina femenizada deu celtic eros (agla), passat en latin com a *eria (s.f.). *Eria - > Arria per atraccion de la protèsi gascona. Arrian que'n seré lo derivat masculin de arria obtienut dab l'affix -anu, mentre la masculizacion n'ei obtienuda dab l'addicion d'anglo (agla - > *anglo) arri(a)-anglo - > arrianglo. Lo vutre qu'ei considerat com a "mascle de l'agla". Ved. aquiu.
ariòu, ariòla, hariòla, fòrma de l'adj. auriòu, auriòla emplegada entà designa lo frut de mei d'un arbuste de la familha de las Ericàcias (com Arbutus unedo, Arctosaphylos uva-ursi...) Etim. aureolus-aureola qu'ei a díser jaunenc (color deu frut non-madur). Gasconisme.
arcuélher (accueillir): derivat de cuélher via arrecuélher. Arrecuélher que pòt aver las duas significacions: arrecaptar (recueillir) e arcuélher (ved. Duplech). L'arcuelh =fr. l'accueil.
arla, arna, ària l'insècte desguastador deus teishuts (fr. mite) etimon indigèn, preroman. Segon Rohlfs la fòrma arna que vieneré deu mot indigèn arra: la púpia (vèrmi, gatamina), basco ar = vèrmi, arra = lo vèrmi, qu'arretrobam lo mot en arruca, arraca (arra x eruca). Lo Peiroton que prepausè un sintagma */'arlana/ (lit. vèrmi (de) lan) > arla, arna, ària. Gasconisme o Vasconisme. Arna qu'ei tanben catalan e occitan. Arla n'ei pas sonque gascon e ària que n'ei la fòrma especificament deus Pirenèus centraus.
arland, arlandejar. De arla que deriva lo vèrbe arlar (desguastar) e de arlar, lo gerondiu substantivat arland qui significa sacamand, pilhard, De arland deriva arlandejar = sacamandejar. Arland qu'a viatjat per la Galloromania. Gasconisme. Ved. tanben ariang e arianglo, possiblament relacionats a ariand, fòrma montanhòla d'arland.
arlòt: sacamand, cocarro, òmi de mala vita, macarro, derivat afixat d'arla, ved. arland. Mot viatjaire qu'arretrobam en un gran nombre de lengas vesias deu gascon e deu francés, espanhòu, portugués, basco, italian, e dinc en anglés.... Lo mot gascon qu'ei a l'origina en particular deu mot cat. arlot e balear al·lot (gojat). La h deu manlhèu gascon harlot que s'explica per la mòda populara gascona- considerada com trèit vulgar peus letrats gascons de l'epòca medievau e pas jamei notada h en la lenga escriuta- d'ajustar ua h aspirada au debut d'ua sillaba entà destacar-la, copar un iat o evitar ua elision, cf. hentrar per entrar, hariòla per ariòla, harrèr per arrèr, haut per aut, gahús per gaús etc.Ved. lo messatge consacrat ad aqueste mot aquiu. Wartburg, mei german que non pas gascon, que s'oblidè lo mot gascon arla e los sons derivats e qu'avancè ua teoria germanista tà explicar lo mot arlot, harlot etc. totun lo mot n'ei pas present en nada lenga germanica, qu'ei sonque romanic lhevat l'anglés qui'u degó eretar sia deu francés sia, mei probablament, dirèctament deu gascon. Gasconisme.
arrabanejar, sinonime de rabanejar. Significacion generau de saunejar (fr. réver) dab nuanças possiblas: saunejassar (fr. révasser) (Bearn), saunejar, mausaunejar (réver, cauchemarder) (País Thòi, MassourreDic). Lo FEW que'u hè remontar tà un teoric *reexvagus qui seré, segon eth, a l'origina deu fr. rêver, totun shens explicar quin s'i escad entà poder har derivar (ar)rabanejar de *reexvagus . Segon la teoria deu Peiroton: de abanir (lat. evanescere) + particula prostetica arr-+ afixacion ejar dab cambi de grop verbau. Gasconisme.
arraca, arruca, sinonime de gatamina, possiblament latin eruca x mot indigèn (basco) arra (suggerit per Rohlfs), ved. arla.
arrèc, arrèga cf. cat. rec, etimologia desconeguda, possiblament indigèna (cf. basco erreka: ravin) o simplament medish etimon que lo qui sec, en gascon arrèc, arrèga que's conhon semanticament dab arrec, arrega: raie, sillon, andain, vallon très étroit, ruisseau,
arrega, arrec : celtisme, galés *ricā = sillon (DelamarreGaul).
arronçar 1 (lo tropèth) (= aplegar), arronçar = fr. froncer (Duplech)- arhoncilhar - arhoncilh -fòrma afixada de arronç, òc ancian rons (= gasc. arhoncilh), ronsar (arhoncilhar), cat. arronsar, ronsar, val. arrunsar, oc ancian ronsar, esp. ronce , picard ronche. En aqueste cas emblematic, que son plan las fòrmas dab f que derivan de las shens f e non l'invèrse. Etim. francic hrunkja (arrupa, plec), ved aquiu. La grafia arhoncilhar qu'ei la normativa, totun illegitima, la f de froncilh, froncilhar froncer, fruncir, frunzir etc que provien a l'evidéncia d'ua faussa correccion de la particula prostetica deu mot deu gascon ancian *arronç (oc ancian rons) -> *fronç , o sia que las fòrmas dab f que son plan las mei recentas qui derivan de las etimologicas shens f e non lo contrari (ved. FEW: francic hrunkja = arroncilh, plec contra Coromines, arabe rams, grimaisha). Ved. aquiu entà mei d'explics e d'arguments.
arronçar (getar dab voléncia, tirar). D'après Coromines, l'arabe ar rams (la grimaisha) que seré a l'origina de l'esp. 'ronce' (expression de la cara, oc. ancian 'rons', ved. l'omonime 'arronçar'), ronzar (anar en zigazagant) e ronza (= sotavento) e cat. arronsar (arroncilhar, plegar), ronsar (har lo mus) e ronsa (a la ronsa = a la deriva, au grat deu vent). Entà lo mot gasc. arronçar (ahonar), arronç, òc/cat a la ronsa, òc/cat. ronsar, esp. ronza, Wartburg que prepausa ua auta solucion: lo latin rŭmex (arromèc). Com los dus grans romanistas ne son pas d'acòrd enter si, aumensh l'un deus dus que's deu enganar. Segon lo petit Peiroton, shens que l'un, en fèit, los dus. Arromèc que deriva plan de rŭmex, de segur, totun n'ei pas lo cas d' arronç. Arronç qu'ei lo derivat postverbau d'arronçar, format a partir de honsar dab la protèsi gascona ar- (dongas, en fèit, arronçar dab lo sens de getar dab voléncia = arhonsar), de hons ( fŭndus) per assimilacion a 'hona' (fŭnda), l' etimologia qu'ei similara a la d'ahonar (lat. fundare) qui a las duas tracas de significacion ved. ahonar. Lo mot qu'ei donc de construccion gascona. Ronsar o ronçar qu'ei la fòrma (mau) corregida deu vèrbe arronçar (= arhonsar) e las expressions ispanicas e occitana 'a la ronsa / a la ronza (= a la deriva) que derivan deu gascon 'a l'arronç' (= au diable, a l'abandon). Ved. aquiu entà mei d'explics e d'arguments. Gasconisme viatjaire.
arruca. deu latin eruca, possiblament per ibridacion dab un mot indigèn, cf. basco ar, arra (vèrmi, lo vèrmi ) (ipotèsi de Rohlfs) fr. chenille. Ved. arraca tanben.
arrupar, arrupit, arrupa etc (fr. plisser, froncer, pli, fronce). De l'etimon germanic rūp, qui significa garronhut (fr. rugueux) (ved. FEW). En occitan (sensu lato), aqueste etimon n'ei representat qu'en gascon e en los parlars lengadocians de la zòna pròishe. Per contra, los mots oc e cat (ar)rugar, (ar)ruga (latin. ruca) n'existeishen pas en gascon, que i son precisamment remplaçats per arrupar, arrupa. La fòrma gascona arrupit ( cf. catalan arrupir, arrupar) que pleiteja en contra de l'ipotèsi de l'allelisme rupa /ruga (segon la quau (ar)rupar derivaré d (ar)rucar per mutacion), ipotèsi pòc versemblanta formulada peu quite Peiroton.
arsec (oc. vam, estrambòrd). Derivat post-verbau de arseguir varianta d'arreseguir, L'etimon qu'ei lo de 'seguir'. La fòrma deu mot arsec (var. arsèc) que permet la distincion dab (ar)ressec, var. (ar)ressèc) (l'utís entà arressegar, l'arressèga). Gasconisme.
arténher derivat de attingere, (fr. atteindre), mot adaptat en gascon ancian dab la protèsi ar- probablament per atraccion de tànher.
artaish (artach) arbuste, buisson, Mot indigèn, preroman cf. basco arte, arta: èusa (Quercus ilex), en arag. arto = bròc blanc (aubépine Crataegus sp.) e d'autes arbustes espinós (ved. Rohlfs).
artiga (fr. terre juste défrichée) Mot preroman, que l'arretrobam en espanhòu, aragonés, catalan, occitan, non s'ei pas espandit per Lèira enlà. L'etimon que poderé estar lo deu basco arte, arta: èusa e lo deu gascon artaish: buisson, arbuste, cf. basco arteaga = gasc. euseda, bòsc d'èusas.
artigar= défricher et par ext. faire un travail pénible. Transformar un bastar, un bòsc etc en peishedèr, treitiar, esbosigar ved. artiga.
arturar fòrma aranesa de aturar (lat. obturare), adaptada dab faus ahur d'addicion prostetica. Aturar qu'ei un mot catalan e occitan (lat. obturare) qui, sauv error mia, non trobam pas sonque en parlars gascons sudorientaus e sudcentraus, un manlhèu possible en gascon. La significacion d'aturar, en gascon thòi, qu'ei 'rester sans rien faire' (MassourreDic).
aselar, selar, cela, sela ved. acelar etc.
aseroèr derivat de aseron, loc on i creishen aseròus o lo quite aseròu.
aseròla, derivat de aseròu, id. Gasconisme.
aset, -da (adj.) fr. acide, aset derivat d'acetum (vinagre). Gasconisme.
aseròu var. aserò, aseró(n), , auderò(u), auderó(n). Arbos deu genre Acer (fr. érable). Lo mot galloromanic erable (òc argelabre) que deriva deu mot 'acer' (aseròu en latin) de manèira enigmatica, probablament sintagmatica. L'etimologia deu mot fr. érable qu'ei controvertida: d'un sintagma ipotetic acer abulus - abulus: deu mot galés abalos, aballos (poma, pomèr) segon FEW après Vendryes, o version latinizada d'opulos, mot atestat en galés de Mediolanum (uei Milan) tà designar 'l'érable de montagne' ved. Delamarre-Gaul. Coromines que s'estimè mei l'ipotèsi d'un sintagma cent per cent latin acer-arbor qui vedè a l'origina deus nòstes mots gascons tanben. Hòrt mei simplament, los nostes mots gascons que deven derivar de fòrmas afixadas de acer: acerone (cf. catalan auró, id, aragonés aserón e leng. gasc aseron, aseron -> aseroèr) e acerolu: aseròu deu quau é derivè aseròla. A mei d'aseron, lo lengadocian qu'a autanplan lo mot sinonime argelabre (medisha etimologia que lo mot francés érable) e, a l'èst, lo mot autanplan provençau d'etimon grèc 'agast'. Aseròu, qui ei la fòrma mei espandida en gascon, qu'ei un gasconisme, totun non aseron.
atalaja (atalàia). (cf.G.D.L.C. talaia: 's. XIII; de l'àr. ṭalâyi, pl. de ṭalî'a 'sentinella', de l'arrel ṭ-l- 'estar a dalt, a l'argüeit'. Los espanhòus qu'an 'atalaya' e 'atalayar', los catalans qu'an talaia, los gascons qu'am (a)talaja; lòc d'argüeit au som d'ua torre o d'un pujòu, un substantiu, autanplan toponime e nom de familha en gascon: Talaye, Latalaye. Qu'am tanben lo vèrbe (a)talajar = argüeitar, espiar (gueter, regarder) e derivats: talajaire (celui qui guette; per ext. poursuivant amoureux), talajet (coup d'oeil furtif) etc., . Aqueste vèrbe qu'ei emplegat locaument tà diser espiar (fr. regarder) mentre lo sens etimologic deu mot qu'ei argüeitar (guetter). Lo mot n'ei pas occitan non-gascon. Ispanisme.
atracar, atracalhar arranger, mettre en ordre, mettre en pile. Etimologia desconeguda. dilhèu de raprochar deu catalan e espanhòu atracar (ved dic. catalan e esp.) . Etimologia dilhèu romana (*tragicare, de trahĕre) o araba *taràqqa 'aproximar-se a la costa' G.D.L.C.).
auarre, auta gràfia per avarre, ved. avarre
aueitar, fòrma sud-orientau de (g)ueitar fr. regarder. Deu francic wahta = argüeit. Aueitar qu'a mei sovent lo sens deu gascon occidentau gueitar, que non lo d'argüeitar. Locaument, aueitar qu'a lo sens de guardar (afrancic. wardon) en sud-orientau dab la significacion de mirar , mentre gueitar que significa conservar (aute sens de guardar) en gascon maritime. En gascon peirotonenc, espiar = mirar; guardar = conservar, susvelhar; güeitar (pronon. oeità o goeità) que significa espiar dab atencion; argüeitar = vigilar en estant a l'argüeit, talajar.
auròst; aurostar; aurostaira (fr. chant funèbre, psalmodie funéraire; pleurer le mort; pleureuse professionnelle (Palay). Romanizacion d'un sintagma indigèn, basco auri + osti lit. planh + crit (cf. Rohlfs, après Azkue), cf. basco erostatu = faire le deuil. Gasconisme.
auvarge-ja (adj) var. aubarge, abarge, avarge, auarje, fr. sauvage, se dit d'un animal ou d'une plante.
En particular aubarja en Aran: ariòla fr. raisin de l'ours, frut de l'arbuste d'altitud (Arctosaphylos uva-ursi). L'etimologia que n'ei incèrta, la grafia tanben. Grafiat avarge per Per Noste. Lo FEW (vol. 21 p 44) que menciona lo mot com d'etimologia desconeguda, d'ahur hòrt ancian e probablament indigèn.. Coromines que supausè l'etimologia 'prunus damascena tà explicar l'aranés aubarja, ipotèsi complicada e pòc credibla. Segon ua ipotèsi deu Peiroton, l'etimon qu'ei doble: silvaticu (sauvatge -> s' auvatge -> auvatge ) e lo son sinonime indigèn avarre-avarra. auarre X (s) auvatge. -> auvarge, avarge. O sia de avarre dab influx de sauvatge.
avaganhar (abaganhar) sin.. vaganhar, gavanhar, probablament tots d'etimon identic, fr. avorter (pour un animal). Origina desconeguda. L'etimon prepausat peu FEW qu'ei lo de gava, gavòt (jabot) (ved. gabagnà). Lo Peiroton ne cred pas briga Wartburg aquiu. Mei probablament, un derivat verbau de vagan 'inutile, paresseux'. lat. vacare> vagar > vagan(t) -> vaganhar. Cf. vagantejar e vaganau. Gasconisme.
avajon (fr. airelle, myrtille). Mot preroman basco anabi, ahabi, abi, romanizat en *anabiu (fòrma non afixada) e *anabione (fòrma afixada) e dab ua varianta protogascona derivada per metatèsi de la fòrma afixada: *abanione, id, a l'origina de la fòrma en gascon ved. Rohlfs e FEW. Mot endemic cantabropirenenc, que l'arretrobam en asturian, cantabre (anaviu), castelhan dialectau (Rioja): anavia, en aragonés e en catalan (nabiu). En plaça de nabiu, lo rosselhonés qu'a avajó (de *abanione), qui ei la fòrma pròpiament gascona, un gasconisme en catalan. En bearnés d'Aspa, que i arretrobam las fòrmas aragonesas non afixadas nabiu e abaniu. Lo mot en galaicoport. qu'ei arando, en esp. arándano, probablament derivats deu mot basco aranondo (pruna, lit. avajon bon) ->, *port. arando, arándano), ved. aranhon. Vasconime.
avarre, auarre /w/ sauvatge. Mot d'etimon desconegut segon lo FEW (vol. 21 p 44). Coromines qu'arreliga avarre au mot deu cat. dial (Cerdanya, Conflent) arro, fòrma locau deu latin arĭdus corresponent au gascon 'arre': terrenh sèc, calcari. Totun la derivacion aridus -auarre qu'ei complicada. Segon lo Peiroton, mot probablament indigèn, dilhèu relacionat etimologicament au mot basco abar: branca d'arbo, cf. abarrarte (abarr -arte): bruishagar, lòc de matàs (lit. branca - enter); abarriz: èusa (Quercus ilex). Vasconisme.
avei sin. avegèr (fr. ennui) ved. avejar
avejar fòrma pròpiament gascona deu lat. inodiare (oc. anujar, fr. ennuyer), autanplan.: devejar. Derivats avegiu, avejança, avejatiu, avegèr etc. Gasconisme.
averan, auran fr. noisette lat avellana, masculanizat.
avitar (ad + vita -re) sinonime d'alucar. Etimon: deriv de vita. La significacion d'alucar qu'ei un gasconisme.
LETRA A
De abaganhar a aburguerar, ved. aquiu.
aça (fr. écheveau), deu lat. acia. (id.). En occitanoromanç, lo mot qu'ei sonque gascon.
acajolar fr. mettre en cage, de cajola (lat. caveŏla, fòrma diminutiva de cavea)
FEW v.2 p. 554. En occitanoroman, lo mot cajola n'ei pas arrepresentat sonque en gascon e los parlars non-gascons de la zòna pròishe, autanplan com localisme dialectau en catalan, probablament un gasconisme en catalan (cajola), com en basco (kayola). Gasconisme.
acalhocar (v) coaguler(sang), faire des grumeaux (pâte, bouillie), de calhòc var. calhòt. etim. coagulum (possiblament un manlhèu fr. ancian caille), lo gascon qu'a autanplan lo mot etimologicament mei regular 'cògol' (de coagulum).
acarassà-se s'entasser (Haut-Ador) deriv. de acarar dab influx d'un aute mot, dilhèu acatra(lha)r, atracar.
acatralhar arranger quelque chose qui est détraqué, mettre en ordre, acatralha's s'habiller (en style plaisant). Etmologia escura, dilhèu fòrma afixada de * acatrar metatèsi de atracar, o de atracalhar ved. atracar, influx deu fr. accoutrer. Gasconisme.
acatrassar, mal racommoder, de acatrar, afixat, ved. acatralhar.
acès, acessar. (abri, abriter). Lo Few e Coromines ne son pas tot a fèit d'acòrd sus l'etimologia d'acès. FEW (vol. 24 p 73) que proposa accĕssus -> acès. Coromines (CorominesAran) que propòsa ua auta solucion qui m'agrada mei pr'amor qu'explica au còp la fonetica e la localizacion gascona deu mot : recĕssus -> arcès -> acès per reduccion. Acès qu'ei la fòrma pròpiament gascona de l'oc. recès, cat. recés. Lo vèrbe acessar que deriva de acès. Gasconisme manlhevat peu lengadocian.
acomandar (v.) fòrma de comandar; fr. confier un dépôt, remettre en garde Lat. commendare (FEW 2 p. 948).
acomiar (v.) faire tomber dans le domaine public, action de la prescripcion. acomià's : s'acoquiner Vèrbe derivat de commeatus (congiet d'un balh) dab influx de 'comunau' con·honut dab 'comiau' ('via comiau', camin comuau). Aqueste vèrbe qu'ei especificament gascon, absent deu TdF e de UbaudDic. Gasconisme.
acondiar (v.) réunir des animaux de plusieurs troupeaux, etimologia escura, evidentament indoeuropèa, dilhèu latina se non celtica, dilhèu de condia, lat. contĭo 'assemblée du peuple' o lat. concĭlĭare ? ved. aconsiar. Acondia, aconsia réunion d'animaux de plusieurs pasteurs. Gasconisme.
aconsiar (v) apparenter, unir, habituer à vivre ensemble, assembler (des personnes, des bêtes de la même espèce) aconsià's: s'unir, former une société. ved. acondiar entà l'etimologia. Gasconisme.
ahonar deu latin fundare, oc. fonsar. Lo mot en gascon qu'a dus tips de significacion plan diferents corresponent respectivament a la de hona (latin funda) e la de hons (latin fundus). 1- getar, lançar, tirar cf. arhonsar (arronçar) 2- honsar, en·honsar, cf. ahonsar. Gasconisme.
ahur (s.m.) fr. façon, allure, tenue (Palay) fòrma modèrna deu mot de la lenga anciana aür, lat. augurium. La r finau deu quite mot ahur no's pronóncia pas en gascon. Ahurar (désirer, souhaiter) e ahurat (qui a de l'allure) que derivan de 'ahur'. Lo mot qu'ei extint en occitan non-gascon. Gasconismes.
ahurbir (v.t) fr. exténuer, harceler, fatiguer, chasser varianta: ahurguir (Bay. segon Lespy). derivats: ahurbit (fr. exténué o, au contra, hardit, segon los parlars. Exténué qu'ei la significacion etimologica), ahurbiu (fatigant, ennuyeux, un 'boulet') etc. Etimon: germ. furbjan (FEW). Gasconisme.
agòr (s.m.) , gòrra (s.f.), abòr (s.m) aragonés 'agüerro', id. (fr. automne) Mot indigèn, pre-latin ,en basco: agor = sèc, agorril = aost. Derivats: agorrejar etc.ved. FEW agor. En romanç, sonque gascon e aragonés. Vasconisme.
agraula (s.f.) fr. corneille, un heish d'equivalents: corbaishina en Bearn, croqueta en gascon maritime, etc. Deu latin grăcŭla, dab agglutinacion de l'article. Etimon espandit per tota la galloromania.
ahloishar (v.) grafiat aloixà per Coromines (ved. el parlar de la vall d'Aran 'aloixà', p. 270). Har hloish, vàder hloish. Mot calcat suu catalan afluixar (id.), esp. aflojar (id.), e probablament, per derivacion substantiva, a l'origina deu mot catalan conflentin de l'expression 'tenir les alojes' (aver las mans amorras) e possiblament a l'origina deu mot deu catalan de Catalonha aloja (hada). Latin fluxu. Catalanogasconisme (mot pròpi deus gascons de Catalonha).
alebar, alebat, alèb , fr. blesser, estropié, blessure grave, fracture (lat. alăpare). Prumèras atestacions en 1306 en doc. arch. de las Lanas com aleb, alebar. Gasconisme.
alejar, fr. battre des ailes sin. aletejar. Mot panoccitan comun au catalan e au gascon. Derivat de ala. .
alejà's s'aliter (confusion d alejar,'aletejar e fr. aliter). Gasconisme
alengar fr. commencer, mettre en train, sur le métier. Derivat de lenga. En gascon, l'alengada qu'ei l'accion de l'alengar, mentre que alengat-da qu'ei sinonime de lengassut-da. En oc, alengar que significa rasonar, totun non en gascon segon Palay.
Alengà's : se décider à parler. Locaument (Aussau) 'lacher le bétail et l'amener vers le paturage'. Ved. alengar. Influx de alandar, alanar.
alicòth. De ala i còth segon l'etimologia populara gascona (Palay). En fèit, ua interpretacion gascona deu mot occitan alicòt, var. aligòt, fòrma derivada o allelica de haricot (originaument 'mixtura' e non 'hava' 'mongeta'), deu germ. harion: mixtura, cf. aligot, aligoté. Lo fèit qu'ei lo plat en question (entrada usuau de la cosina paisana dautescòps) que mèscla rèstas de carn de poralha.
alifatar, var. aliflatar fr. caresser. Desconegut deu FEW. segon lo Peiroton, etimon doble: flatar ( sin. de bailanar fr. caresser) crotzat dab alifrar (allécher, etimon germ. liffru, fr. lèvre). O, dit autament, derivat de alifrar per crotzament dab flatar (caresser, flatter). Flatar que vien probablament deu fr. mejan flatter, dont l'origina ei lo francic ancian 'flat' qui significa plat, aquiu magnificament adobat 'a la sauça gascona'. Gasconisme.
aloixà ved. ahloishar.
amarar. inonder, délayer, tremper, diluer. Aqueste mot qu'ei partatjat dab lo catalan (cat. : amarar, id). La significacion de amarar (< har impur), qu'ei antonimica respècte a l'etimon mĕrus (pur) e que s'arretròba dab l'adjectiu especificament gascon merac-a (cascant, hangassut) derivat de mèr -a (pur, blos). Lo gascon qu'a tanben lo mot desmarar, mot desconegut deu catalan. O sia que lo mot catalan 'amarar' deu estar un empront au gascon ancian (cat. anc. amerar, sègle 14) . Etimon: latin mĕrus (pur). Gasconisme.
amor (s.m) 1- latin amor (la r no's pronóncia pas en gascon occidentau, ni en ua partida de l'orientau). Pan-romanic, d'acòrd. Totun, de non pas con·hóner dab lo qui sec.
amor (s.m.) ,var. amorro, amorre, (s.m), amorrèr (s.m.) Malautia deus ovins causada peu prion, fr. tremblante des moutons, tournis des moutons (la r d'aqueste mot gascon amor qu'ei sensibla, var. amorre, amorrèr (id.); l'adj. amorre-a que significa: 1- engordit per l' ehred. 2- dit d'un ovin qui pateish l'amorrèr. Mot indigèn, preroman cf.. basco amorru: arrauja, l'arrauja; amurri: tournis (Rohlfs). Mot desconegut deu galloromanç (occitan inclús). Vasconisme (endemic deu romanç aquitanopirenenc).
ambura, var. lambura (Palay). fr. asphodèle. Mot indigèn, basco: anbula, var. amula (Roncal), anbulo, anburu (id.).
anesca fr. brebis d'un an, autanplan en aragonés (anyesco-anyesca) e hòrt locaument en valencian (Alcòi) (anyesca : crabeta d'un an). L'ipotèsi mei simpla qu'ei un ipotetic mot deu lat. tardiu *annisca com supausat per Rohlfs. Alternativament, en plaça d' ua origina romanica, que podem suspectar ua derivacion a partir deu mot basco quasi omonime neska (gojata, puncèla) via lo son derivat romanic nesca, uei nèsca (per confusion dab nèci- nècia) = gojata, nècia, puncèla. Alavetz, (la, era, sa) nesca, que vadó (l', er', s') anesca , mot con·honut semanticament dab 'anolha', confusion d'ahur d'etimologia populara. En aquesta teoria alternativa, lo mot aragonés anyesco- anyesca e lo valencian alcoienc anyesca que serén adaptacions deu mot bearnés anesca en seguint la medisha etimologia populara e non la derivacion d'un mot latin. En supòrt d'aquesta teoria, lo mot anesca com lo quite mot nèsca (= nècia) que demoran shens fòrma pròpia masculina en gascon.
anolh fr. bovin d'un an (annuculus). Gasconisme probable com ac atesta la n simpla deu mot, mot prestat au catalan e au lengadocian (anolh, anolla, id.)
ansolh, ansolha fr. chevr-eau / ette d'un an, etimon identic au mot basco antxu (estèrle, man) sufixat com anolh. Gasconisme deu Lavedan (Palay), ved. MassourreDic tanben.
apèr, sinonime d'arnés, ustilh, araire. Mot de l'iberoromanç e deu gascon (apero, lat. tard. apparium), desconegut deu galloromanç (occitan inclús), recentament incorporat en catalan normatiu pr'amor deu mot rosselhonés aper qui jo supausi d'origina gascona. Lo mot qu'ei desconegut en occitan, sauv en las regions tanhentas d'influéncia gascona. Gasconisme e/o Ispanisme.
aplegar Reunir dab lo sens d'amassar. Latin applecare. Aplec derivat d'aplegar. En oc-rom. sonque gascon. Autanplan catalan e aragonés, sonque localisme en castelhan (Rioja). Vasconisme (romanç aquitanopirenenc)
ar- correspon generaument a re-en occitan. Que provien generaument de la simplificacion de la protèsi arre- (per ex. arnard per (ar)renard), totun que pòt autanplan correspóner a la 'particula prostetica' a- de las lengas vesias, quina que'n sia l'origina. Aquesta particula prostetica qu'èra hòrt mei correnta en la lenga anciana que non pas en la d'uei, totun n'i a enqüèra traças de las bèras ex, arnegar (oc. & cat. renegar), arsec (de arseguir, arreseguir) argüeitar, arcuélher, arronçar =arhonsar (> oc ronçar), acès (de arcès, fòrma propiament gascona de recès), arnard (de arrenard), arcossar, arnèlh (< lat. reneculu), etc, etc.
aranhon (fr. prune) Mot occitan d'etimon celtic, cf. galés *agran(i)o: prunelle (DelamarreGaul). Autanplan en aragonés: arañon, en catalan aranyó, en basco: aran (id.). Ved FEW etim agranio.
arian var. arrian (n velar), arianglo (fr. vautour fauve, Gyps fulvus). Mot considerat com indigèn, non-roman, per Rohlfs; en basco: arranogorria, lit. agla roja, autanplan: arranobeltza, lit. agla negra= Gyps fulvus.
L'etimon de arrian qu'ei non-romanic, totun indoeuropèu, probablament celtic *eros: agla (cornic er, breton mejan er = agla). Lo teonime Eriapus (uelh d'agla o uelh de la montanha d'*Eria;< *Eria *Opos), diu galloroman locau dont lo santuari èra en ua marmièra deu Mont d'Arria (<*Eria) a Sent Biat que'nse suggereish ua fòrma latina eria, uei arria, possiblament fòrma latina femenizada deu celtic eros (agla), passat en latin com a *eria (s.f.). *Eria - > Arria per atraccion de la protèsi gascona. Arrian que'n seré lo derivat masculin de arria obtienut dab l'affix -anu, mentre la masculizacion n'ei obtienuda dab l'addicion d'anglo (agla - > *anglo) arri(a)-anglo - > arrianglo. Lo vutre qu'ei considerat com a "mascle de l'agla". Ved. aquiu.
ariòu, ariòla, hariòla, fòrma de l'adj. auriòu, auriòla emplegada entà designa lo frut de mei d'un arbuste de la familha de las Ericàcias (com Arbutus unedo, Arctosaphylos uva-ursi...) Etim. aureolus-aureola qu'ei a díser jaunenc (color deu frut non-madur). Gasconisme.
arcuélher (accueillir): derivat de cuélher via arrecuélher. Arrecuélher que pòt aver las duas significacions: arrecaptar (recueillir) e arcuélher (ved. Duplech). L'arcuelh =fr. l'accueil.
arla, arna, ària l'insècte desguastador deus teishuts (fr. mite) etimon indigèn, preroman. Segon Rohlfs la fòrma arna que vieneré deu mot indigèn arra: la púpia (vèrmi, gatamina), basco ar = vèrmi, arra = lo vèrmi, qu'arretrobam lo mot en arruca, arraca (arra x eruca). Lo Peiroton que prepausè un sintagma */'arlana/ (lit. vèrmi (de) lan) > arla, arna, ària. Gasconisme o Vasconisme. Arna qu'ei tanben catalan e occitan. Arla n'ei pas sonque gascon e ària que n'ei la fòrma especificament deus Pirenèus centraus.
arland, arlandejar. De arla que deriva lo vèrbe arlar (desguastar) e de arlar, lo gerondiu substantivat arland qui significa sacamand, pilhard, De arland deriva arlandejar = sacamandejar. Arland qu'a viatjat per la Galloromania. Gasconisme. Ved. tanben ariang e arianglo, possiblament relacionats a ariand, fòrma montanhòla d'arland.
arlòt: sacamand, cocarro, òmi de mala vita, macarro, derivat afixat d'arla, ved. arland. Mot viatjaire qu'arretrobam en un gran nombre de lengas vesias deu gascon e deu francés, espanhòu, portugués, basco, italian, e dinc en anglés.... Lo mot gascon qu'ei a l'origina en particular deu mot cat. arlot e balear al·lot (gojat). La h deu manlhèu gascon harlot que s'explica per la mòda populara gascona- considerada com trèit vulgar peus letrats gascons de l'epòca medievau e pas jamei notada h en la lenga escriuta- d'ajustar ua h aspirada au debut d'ua sillaba entà destacar-la, copar un iat o evitar ua elision, cf. hentrar per entrar, hariòla per ariòla, harrèr per arrèr, haut per aut, gahús per gaús etc.Ved. lo messatge consacrat ad aqueste mot aquiu. Wartburg, mei german que non pas gascon, que s'oblidè lo mot gascon arla e los sons derivats e qu'avancè ua teoria germanista tà explicar lo mot arlot, harlot etc. totun lo mot n'ei pas present en nada lenga germanica, qu'ei sonque romanic lhevat l'anglés qui'u degó eretar sia deu francés sia, mei probablament, dirèctament deu gascon. Gasconisme.
arrabanejar, sinonime de rabanejar. Significacion generau de saunejar (fr. réver) dab nuanças possiblas: saunejassar (fr. révasser) (Bearn), saunejar, mausaunejar (réver, cauchemarder) (País Thòi, MassourreDic). Lo FEW que'u hè remontar tà un teoric *reexvagus qui seré, segon eth, a l'origina deu fr. rêver, totun shens explicar quin s'i escad entà poder har derivar (ar)rabanejar
arraca, arruca, sinonime de gatamina, possiblament latin eruca x mot indigèn (basco) arra (suggerit per Rohlfs), ved. arla.
arrèc, arrèga cf. cat. rec, etimologia desconeguda, possiblament indigèna (cf. basco erreka: ravin) o simplament medish etimon que lo qui sec, en gascon arrèc, arrèga que's conhon semanticament dab arrec, arrega: raie, sillon, andain, vallon très étroit, ruisseau,
arrega, arrec : celtisme, galés *ricā = sillon (DelamarreGaul).
arruca. deu latin eruca, possiblament per ibridacion dab un mot indigèn, cf. basco ar, arra (vèrmi, lo vèrmi ) (ipotèsi de Rohlfs) fr. chenille. Ved. arraca tanben.
arrupar, arrupit, arrupa etc (fr. plisser, froncer, pli, fronce). De l'etimon germanic rūp, qui significa garronhut (fr. rugueux) (ved. FEW). En occitan (sensu lato), aqueste etimon n'ei representat qu'en gascon e en los parlars lengadocians de la zòna pròishe. Per contra, los mots oc e cat (ar)rugar, (ar)ruga (latin. ruca) n'existeishen pas en gascon, que i son precisamment remplaçats per arrupar, arrupa. La fòrma gascona arrupit ( cf. catalan arrupir, arrupar) que pleiteja en contra de l'ipotèsi de l'allelisme rupa /ruga (segon la quau (ar)rupar derivaré d (ar)rucar per mutacion), ipotèsi pòc versemblanta formulada peu quite Peiroton.
arsec (oc. vam, estrambòrd). Derivat post-verbau de arseguir varianta d'arreseguir, L'etimon qu'ei lo de 'seguir'. La fòrma deu mot arsec (var. arsèc) que permet la distincion dab (ar)ressec, var. (ar)ressèc) (l'utís entà arressegar, l'arressèga). Gasconisme.
arténher derivat de attingere, (fr. atteindre), mot adaptat en gascon ancian dab la protèsi ar- probablament per atraccion de tànher.
artaish (artach) arbuste, buisson, Mot indigèn, preroman cf. basco arte, arta: èusa (Quercus ilex), en arag. arto = bròc blanc (aubépine Crataegus sp.) e d'autes arbustes espinós (ved. Rohlfs).
artiga (fr. terre juste défrichée) Mot preroman, que l'arretrobam en espanhòu, aragonés, catalan, occitan, non s'ei pas espandit per Lèira enlà. L'etimon que poderé estar lo deu basco arte, arta: èusa e lo deu gascon artaish: buisson, arbuste, cf. basco arteaga = gasc. euseda, bòsc d'èusas.
artigar= défricher et par ext. faire un travail pénible. Transformar un bastar, un bòsc etc en peishedèr, treitiar, esbosigar ved. artiga.
arturar fòrma aranesa de aturar (lat. obturare), adaptada dab faus ahur d'addicion prostetica. Aturar qu'ei un mot catalan e occitan (lat. obturare) qui, sauv error mia, non trobam pas sonque en parlars gascons sudorientaus e sudcentraus, un manlhèu possible en gascon. La significacion d'aturar, en gascon thòi, qu'ei 'rester sans rien faire' (MassourreDic).
aselar, selar, cela, sela ved. acelar etc.
aseroèr derivat de aseron, loc on i creishen aseròus o lo quite aseròu.
aseròla, derivat de aseròu, id. Gasconisme.
aset, -da (adj.) fr. acide, aset derivat d'acetum (vinagre). Gasconisme.
aseròu var. aserò, aseró(n), , auderò(u), auderó(n). Arbos deu genre Acer (fr. érable). Lo mot galloromanic erable (òc argelabre) que deriva deu mot 'acer' (aseròu en latin) de manèira enigmatica, probablament sintagmatica. L'etimologia deu mot fr. érable qu'ei controvertida: d'un sintagma ipotetic acer abulus - abulus: deu mot galés abalos, aballos (poma, pomèr) segon FEW après Vendryes, o version latinizada d'opulos, mot atestat en galés de Mediolanum (uei Milan) tà designar 'l'érable de montagne' ved. Delamarre-Gaul. Coromines que s'estimè mei l'ipotèsi d'un sintagma cent per cent latin acer-arbor qui vedè a l'origina deus nòstes mots gascons tanben. Hòrt mei simplament, los nostes mots gascons que deven derivar de fòrmas afixadas de acer: acerone (cf. catalan auró, id, aragonés aserón e leng. gasc aseron, aseron -> aseroèr) e acerolu: aseròu deu quau é derivè aseròla. A mei d'aseron, lo lengadocian qu'a autanplan lo mot sinonime argelabre (medisha etimologia que lo mot francés érable) e, a l'èst, lo mot autanplan provençau d'etimon grèc 'agast'. Aseròu, qui ei la fòrma mei espandida en gascon, qu'ei un gasconisme, totun non aseron.
atalaja (atalàia). (cf.G.D.L.C. talaia: 's. XIII; de l'àr. ṭalâyi, pl. de ṭalî'a 'sentinella', de l'arrel ṭ-l- 'estar a dalt, a l'argüeit'. Los espanhòus qu'an 'atalaya' e 'atalayar', los catalans qu'an talaia, los gascons qu'am (a)talaja; lòc d'argüeit au som d'ua torre o d'un pujòu, un substantiu, autanplan toponime e nom de familha en gascon: Talaye, Latalaye. Qu'am tanben lo vèrbe (a)talajar = argüeitar, espiar (gueter, regarder) e derivats: talajaire (celui qui guette; per ext. poursuivant amoureux), talajet (coup d'oeil furtif) etc., . Aqueste vèrbe qu'ei emplegat locaument tà diser espiar (fr. regarder) mentre lo sens etimologic deu mot qu'ei argüeitar (guetter). Lo mot n'ei pas occitan non-gascon. Ispanisme.
atracar, atracalhar arranger, mettre en ordre, mettre en pile. Etimologia desconeguda. dilhèu de raprochar deu catalan e espanhòu atracar (ved dic. catalan e esp.) . Etimologia dilhèu romana (*tragicare, de trahĕre) o araba *taràqqa 'aproximar-se a la costa' G.D.L.C.).
auarre, auta gràfia per avarre, ved. avarre
aueitar, fòrma sud-orientau de (g)ueitar fr. regarder. Deu francic wahta = argüeit. Aueitar qu'a mei sovent lo sens deu gascon occidentau gueitar, que non lo d'argüeitar. Locaument, aueitar qu'a lo sens de guardar (afrancic. wardon) en sud-orientau dab la significacion de mirar , mentre gueitar que significa conservar (aute sens de guardar) en gascon maritime. En gascon peirotonenc, espiar = mirar; guardar = conservar, susvelhar; güeitar (pronon. oeità o goeità) que significa espiar dab atencion; argüeitar = vigilar en estant a l'argüeit, talajar.
auròst; aurostar; aurostaira (fr. chant funèbre, psalmodie funéraire; pleurer le mort; pleureuse professionnelle (Palay). Romanizacion d'un sintagma indigèn, basco auri + osti lit. planh + crit (cf. Rohlfs, après Azkue), cf. basco erostatu = faire le deuil. Gasconisme.
auvarge-ja (adj) var. aubarge, abarge, avarge, auarje, fr. sauvage, se dit d'un animal ou d'une plante.
En particular aubarja en Aran: ariòla fr. raisin de l'ours, frut de l'arbuste d'altitud (Arctosaphylos uva-ursi). L'etimologia que n'ei incèrta, la grafia tanben. Grafiat avarge per Per Noste. Lo FEW (vol. 21 p 44) que menciona lo mot com d'etimologia desconeguda, d'ahur hòrt ancian e probablament indigèn.. Coromines que supausè l'etimologia 'prunus damascena tà explicar l'aranés aubarja, ipotèsi complicada e pòc credibla. Segon ua ipotèsi deu Peiroton, l'etimon qu'ei doble: silvaticu (sauvatge -> s' auvatge -> auvatge ) e lo son sinonime indigèn avarre-avarra. auarre X (s) auvatge. -> auvarge, avarge. O sia de avarre dab influx de sauvatge.
avaganhar (abaganhar) sin.. vaganhar, gavanhar, probablament tots d'etimon identic, fr. avorter (pour un animal). Origina desconeguda. L'etimon prepausat peu FEW qu'ei lo de gava, gavòt (jabot) (ved. gabagnà). Lo Peiroton ne cred pas briga Wartburg aquiu. Mei probablament, un derivat verbau de vagan 'inutile, paresseux'. lat. vacare> vagar > vagan(t) -> vaganhar. Cf. vagantejar e vaganau. Gasconisme.
avajon (fr. airelle, myrtille). Mot preroman basco anabi, ahabi, abi, romanizat en *anabiu (fòrma non afixada) e *anabione (fòrma afixada) e dab ua varianta protogascona derivada per metatèsi de la fòrma afixada: *abanione, id, a l'origina de la fòrma en gascon ved. Rohlfs e FEW. Mot endemic cantabropirenenc, que l'arretrobam en asturian, cantabre (anaviu), castelhan dialectau (Rioja): anavia, en aragonés e en catalan (nabiu). En plaça de nabiu, lo rosselhonés qu'a avajó (de *abanione), qui ei la fòrma pròpiament gascona, un gasconisme en catalan. En bearnés d'Aspa, que i arretrobam las fòrmas aragonesas non afixadas nabiu e abaniu. Lo mot en galaicoport. qu'ei arando, en esp. arándano, probablament derivats deu mot basco aranondo (pruna, lit. avajon bon) ->, *port. arando, arándano), ved. aranhon. Vasconime.
avarre, auarre /w/ sauvatge. Mot d'etimon desconegut segon lo FEW (vol. 21 p 44). Coromines qu'arreliga avarre au mot deu cat. dial (Cerdanya, Conflent) arro, fòrma locau deu latin arĭdus corresponent au gascon 'arre': terrenh sèc, calcari. Totun la derivacion aridus -auarre qu'ei complicada. Segon lo Peiroton, mot probablament indigèn, dilhèu relacionat etimologicament au mot basco abar: branca d'arbo, cf. abarrarte (abarr -arte): bruishagar, lòc de matàs (lit. branca - enter); abarriz: èusa (Quercus ilex). Vasconisme.
avei sin. avegèr (fr. ennui) ved. avejar
avejar fòrma pròpiament gascona deu lat. inodiare (oc. anujar, fr. ennuyer), autanplan.: devejar. Derivats avegiu, avejança, avejatiu, avegèr etc. Gasconisme.
averan, auran fr. noisette lat avellana, masculanizat.
avitar (ad + vita -re) sinonime d'alucar. Etimon: deriv de vita. La significacion d'alucar qu'ei un gasconisme.
diumenge, 20 d’agost del 2017
Trabuc(ar), entrabuc(ar), un derivat gascon de de trava e non pas un lexèma imaginari romano-francic "tra- buc".
Trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar. Segon tots los bons autors, l'etimon qu'ei lo mot deu francic ancian būk, ved. FEW, o sia buc: vente en francés ancian, dab un concèpte de renversament, de basculament (tra per trans, buc). Totun, l'analisi filologica deu mot en gascon que sembla desmentir aquesta ipotèsi etimologica.
Prumèr, lo mot en gascon que pòt tiéner duas fòrmas foneticas: /traβy'ca/ e /trawy'ca/ (ALG), çò qui suggereish lo b de "trabuc(ar)" que vien d'ua v latina intervocalica e non pas d'ua b germanica. Aqueste doblon fonetic non cap pas tròp en aquesta ipotèsi d'un etimon francic "buc".
Dusau, lo substantiu trabuc qu'a un doble ahur semantic en gascon. L'un que's refereish au resultat deu "trebucar": "heurt", "faux-pas", "trébuchement". L'aute que's refereish a la causa: obstacle, accident, piège (Palay). Lo mot qu'ei mei o mensh sinonime de "puisheu". L'idèia de basculament, renversament a l'origina de l'ipotèsi "tra - buc" n'existeish pas en gascon. Per contra, lo mot trabuc que's prsenta com un derivat afixat de trau, trava. Aquesta relacion dab trava o entrava qu'ei enqüèra mei evident dab "entrabuc(ar)", sinonime de trabuc(ar).
Adonc, lo mot trabuc(ar) ( de trava) que sembla de construccion tipicament gascona, segon un modèle qu'arretrobam dab mots gascons com horuc(ar) (de for o fora, latin forare, en catalan occidentau pirenenc, foruca = sòrta de còva), peruc(ar) de pèth, lat. pellis; peluc(ar) de pèl, pèu , lat. pilius; shens oblidar "entrabuc(ar)" d'entrava.
Perqué ua "b" e non ua "v" en trabucar? La prononciacion "trawyc'a" , confòrma a l'etimologia, qu'ei estada atestada a Capsius, totun qu'ei rara. La generalizacion de la prononciacion /β/ que s'explica com a reflèxe articulatòri plan gascon entà evitar la pèrda d'ua sillaba per aferèsi qui escuraré la significacion de la frasa. Dit autament, la "b" de "trabuc(ar)" que jòga lo medish paper que hens (f)labuta (flaüta) e hens "robinar" (fòrma plan gascona de ruïnar, cf. Arnaudin, Palay etc). Aquesta "b" que permet d'evitar l'aferèsi observada en francés, per exemple, dab lo mot flûte (dautescòps flaüte). Totun, a la diferéncia de la b de (f)labuta o de robinar, la b de "trabuc(ar)" n'ei pas epentetica, qu'ei plan etimologica, derivada de la "u" de "trau" (latin trabs).
Com s'explica la deriva semantica de "trava" cap a la, non etimologica, de "renversament", basculament"? La fauta que vien deu trabuc, maquina d'artillheria medievau. La significacion mei anciana deu mot trabuc, var. trebuc, qu'ei la deu mot en gascon. Puish, a partir deu sègle 13, qu'esto inventada la maquina d'artillheria qui estó aperada trabuc o trebuc pr'amor deu mecanisme qui trava lo bras de la catapulta en posicion de carga dab lo recipient de la carga en baish e lo contra-pes mantiengut en l'aire. La difusion d'aquesta maquina en las peninsulas vesias (iberica e italiana) que permetó la difusion deu mot gascon eth-medish en las lengas vesias: trabuc en catalan (sègle 14), trabuco en espanhòu (sègle 15) e en portugués, trabucco en italian. Totun, en aquestas lengas, lo concèpte de trava qu'estó perdut, remplaçat per lo d'arma d'artilheria e de renversament, basculament . En las lengas de la peninsula iberica, lo mot trabuc, trabuco qu'estó reciclat per designar ua sòrta de fusil artisanau, cf. los trabucaires catalans. Lo concèpte de renversament, basculament, capvirada, qu'estó inspirat peu movement capviraire e catapultaire deu bras deu trabuc aliberat de la soa trava.
Mei d'explicacions e de detalhs en francés aquiu.
divendres, 18 d’agost del 2017
Perrac, perrec: etimologia.
Perrec, var. perrèc, perrac. Qu'ei l'equivalent semantic en gascon de l'occitan pelha, fr. peille. L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW, etimon perreka) que'u hè derivar deu basco 'perreka', shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Totun, lo mot basco 'perreka' qu'ei dialectau e pro isolat (solet representant de la soa familha en euskara, se non m'engani pas), çò qui non pleiteja pas en favor d'aquera teoria. Quant a Coromines, qu'explica lo mot catalan 'parrac' (gasc. perrec, perrac) com derivat deu vèrbe esparracar (gascon esperrecar, var. esperracar) e lo vèrbe esparracar com... derivat deu substantiu pre-latin 'parrac' (ved. G.D.L.C.) .Alternativament, que prepausa ua relacion de esparracar dab l'italian esparar. Non m'agradan pas tròp ni l'ua ni l'auta teoria e aquiu qu'avetz la mea personau.
Lo mot gascon 'perrac' (varianta perrec, perrèc) que poiré viéner deu latin palla (vestit de hèmna, launa, sharpa) o deu latin pellis (pèth) afixat dab l' afixe --accu puish cambi d'afixe - eccu per confusion despreciativa. *Pallàcu o *pellàcu -> perrac, perrèc, perrec. La geminacion qu'ei expressiva, despreciativa, exactament com la deu mot 'perrissa', qui deriva deu latin tardiu *pellicia (fr. pelisse). 'Esperrecar' que vien de 'perrec' o 'perrèc', mentre esperracar que vien de perrac. Los mots catalans parrac, dial. parrec e esparracar, dial. esparrecar que son probablament de manlhèus gascons d'atestacion pro recenta en catalan (respectivament sègles 19 e 20). L'aragonés qu'a manlhevat lo mot deu gascon (perreque etc), qu'ei autanplan lo cas deu basco perreka. Deu noste mot perrac, perrèc que derivan, a mei deus vèrbes esperracar esperrecar, esperrecat (= pelhandrat) , esperrecada,(= esperrecadura), etc.
Lo mot gascon 'perrac' (varianta perrec, perrèc) que poiré viéner deu latin palla (vestit de hèmna, launa, sharpa) o deu latin pellis (pèth) afixat dab l' afixe --accu puish cambi d'afixe - eccu per confusion despreciativa. *Pallàcu o *pellàcu -> perrac, perrèc, perrec. La geminacion qu'ei expressiva, despreciativa, exactament com la deu mot 'perrissa', qui deriva deu latin tardiu *pellicia (fr. pelisse). 'Esperrecar' que vien de 'perrec' o 'perrèc', mentre esperracar que vien de perrac. Los mots catalans parrac, dial. parrec e esparracar, dial. esparrecar que son probablament de manlhèus gascons d'atestacion pro recenta en catalan (respectivament sègles 19 e 20). L'aragonés qu'a manlhevat lo mot deu gascon (perreque etc), qu'ei autanplan lo cas deu basco perreka. Deu noste mot perrac, perrèc que derivan, a mei deus vèrbes esperracar esperrecar, esperrecat (= pelhandrat) , esperrecada,(= esperrecadura), etc.
dimecres, 16 d’agost del 2017
Lo diccionari etimologic deus mots gascons deu Peiroton (en preparacion)
L'etimologia de quauques mots revisitada peu Peiroton a la lutz deus sons estudis gascons. Aquiu que n'avetz lo debut, qui anarà en s'amplificant a mesura deu temps.
Mots qui començan per la letra 'a', ved. aquiu.
baleia. Fòrma deu mot la mei anciana en gascon, deu latin balena. La fòrma latinizada baleina (1199) en plaça de balena qu'ei un gasconisme (derivada de 'baleia' per mala correccion) segon lo DAG (vol. 12, p. 877). La question que's pausa donc entà la 'i' deu mot francés baleine (cf. òc. balena).
caishalòt, s.m. -Segon Coromines, deu mot portugués cachola (cap, tèsta), totun shens pròva ni bons arguments. Segon Peiroton: deu mot gascon caishalut qui ei la fòrma deu mot d'atestacion la mei anciana (cachalut, Sent Joan de Lutz, 1628). Caishalut = provedit de caishaus, dentut, caracteristica qui diferéncia lo caverat de las autas baléias. Puish caishalòt per cambi de sufixe (atestat en la dusau mitat deu sègle 17). Aqueste mot gascon qu'ei a l'origina deu mot en hèras lengas europèas (fr. cachalot, esp. cachalote etc). Etimon: gasc. caishau lat. capsus, *capsalis. Ved. aquiu entà mei d'explics. Gasconisme.
caverat, s.m.- Lo mot mei ancian de totas las lengas romanicas tà designar lo caverat ( = caishalòt) qu'ei gascon. Mot non repertoriat per Wartburg. Segon lo Peiroton, lo mot que vien deu galés cauaru- qui significa gigant- (ved. DelamarreGaul), sufixat dab -acus, *cauaracus: lit. qui ei deu gigant, qui a la fòrma de gigant.. Prumèra atestacion cauerac (1258) (de *cauaracus). Atestacion mei tardiva (sègle 14): cauerat per confusion d'afixe. Ved. aquiu entà mei d'arguments e d'explics. Gasconisme
cerimana (s.f.). Lo mot bearnés cerimana (faîte, et par ext. tête) que s'arretròba en gascon devath divèrsas fòrmas allelicas, m. com f.: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW (vol. 23 p.13). Atestat en landés mejan com sirmant (1547), d'etimologia senhalada com desconeguda peu FEW (vol 23 p.13). Lo mot qu'ei grafiat serimana per Coromines e per Lafitte. Un celtisme segon Coromines (DEcat). 'Etanger au latin, au germanique et au celtique' segon Allières (Festschrift für J. Hubsschmid zum 65. Geburstag, 1982) qui l'explica per ua combinason bascolatina: basco ziri (bâton, perche, cheville en basque)+ un derivat protoromanic de magnu o magna (grand-e en latin) , lit. grand bâton (zirimana: tuile faîtière en basco soletan). Segon lo Peiroton, lo mot qu'ei possiblament d'origina romanica, derivada deu vèrbe *sirmar, òc sermar (deu latin *accismare segon lo FEW vol. 24 p.75): 1- preparar, adobar 2- ornementar, parar, vestir. Lo mot qu'ei un gasconisme en tot cas. Ved. aquiu entà mei d'explics.
cermanatge, cerimanatge. 'Recensament deus larèrs' en gascon ancian, la fòrma 'cermanatge' qu'ei atestatada en landés ancian (arch.) e cirimanatge en bearnés ancian (arch.) ved. cerimana. Gasconisme.
chepic (s.m.) , chepicar (v) de pechic, pechicar, variantas de pecic, pecicar (cf. en catalan pessic, pessigar, medisha etimologia). Gasconisme.
chòt (s.m.) probablament derivat deu nom latin (d'origina grèca) de l'ausèth otus, ipotèsi en acòrd dab F. Beigbeder (Ausèths) : eth *ot -> eth chòt (prononc. tyòt - tchòt) -> lo chòt. L'obertura de la o que s'explica per plusvaluda onomatopeia e per atraccion deu chòt de chotar (sinonime de gotar). Lo mot qu'estó manlhevat peu catalan de Catalonha (xot e tòtil, ved. lexiquet de gasconismes en catalan) e en lengadocian (chòc). Gasconisme.
còisho, còishe, coishic. derivat deu lat soccus, manlhèu galés: tsukkos (soca). Aquesta fòrma deu mot dab metatèsi que s'arretròba en totas las lengas romanicas de la còsta atlantica de França, deu normand dinc au gascon maritime .
gahús, guèhus, antic. e dial. gaús s.m. fòrmas pirenencas corresponent a l'oc caús, còis, id. ved. aquiu. Deu mot romanic càuus, un germanisme segon tots los bons autors (mot francic cf. kauw = agraula, corbaishina en neerlandés), totun un celtisme per çò qui tanh aus rapinhaires nocturns segon la teoria deu Peiroton, d'etimon *kawos -a : cridassèr -a,-, dont cauannu- , *cauetta (fr. chouette) e *cauekka ( > gavèca, fr. chevêche, basco kaheka) son de derivats. Lo mot kawu- qu'ei plan atestat en galés com nom de clan , nom de persona e nom de lòc (compausat),. La significacion non n'ei pas sabuda. B'ei possible que n'i agosse dus mots, en realitat, omonimes celtics: l'un que significava "cau, cava" (cf. lat. cavus), l'aute que designava l'ausèth, dab com sinonime (e espudit en lengas neocelitcas per) cauannu- ved. DicGaulDelamarre. Ved. tanben tinhahús (tinha-hus) e tumahús (tumar-hus) mots aparentats a gahús e caús via lo (faus) sintagma conservat en basco: gau huntz. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Gasconisme.
hap 1 (s.m.). (Bona sòrta, bona escadença) Mot viatjaire, deu norués happ, id., qu'arretrobam en anglés mejan (hap, id., cf. happy, happen etc). De notar la locucion anglesa perhaps (gasc. dilhèu, lit. per hap, per bona escadença) qu'a l'ahur d'ua construccion gascona (per + hap + s adverbiau). Mot desconegut en occitan non-gascon. Un empront possible a l'anglés mejan.
hapar (v.), hapa (s.f.), a la hapa (loc) , hap2 (s.f.) (accion de gahar, de panar), hapadèr-a. Medisha etimologia que lo mot francés happer, empront au francés happer o deu francic happen (= gahar en neerlandés) , totun ved. las remarcas deu CNRTL (happer) qui descarta lo germanisme en francés per la rason (pas fataument acceptabla) d'ua prumèra atestacion mèi dorèca en francés que non pas en neerlandés.
horuc (s.m.): Segon lo Peiroton, mot viatjaire aparentament de formacion protogascona qui arretrobam en catalan de la franja: foruca (còva), en aragonés: foricón e foricacho (espeluga) (foruco-> forico per cambi d'afixe) , espanhòu horaco (horuco x horado), portugués buraco (supausad. de l'esp. ancian horaco, la b asseparant l'article deu debut deu mot en plaça de la h aspirada-> o buraco) . Deu latin tardiu (pre-gascon) forucu, deu lat. for(are) o for(um)- afixat. La significacion de 'hurgar' que n'ei per confusion. Ved. tanben trabuc, trabucar, peluc, pelucar e peruc, perucar quant au modèle de formacion deu mot. Mot desconegut en occitan non-gascon.
jumpar. Mot de formacion astur-leonesa, etimon latin plumbum (plom). Lo cantabre qu'a los mots chombar qui significa cabussar e jumpiar qui significa agitar. Lo mot anglés to jump (sautar) qu'a probablament la medisha origina, manlhevat deu basco, de l'espanhòu dialectau o deu gascon (sègle 16). Qu'imagini shens pena (totun shens pròva) que lo manlhèu hispanic o gascon en anglés é's hasó via l'argot deus marins de las naus de vela. Deriv.: jumpa, jumpadera etc. Ispanisme.
justagarra (s.f). Aute nom de la perditz de nèu (Lagopus muta). L'etimologia deu mot que seré supausadament preromana segon G. Rolhfs, totun plan gascona segon lo Peiroton qui i reconeish dus mots modèrnes: justa (vestit ajustat, sègle 17) e garra (cama, partida inferiora de la cama, mot galés dont lo mot francés jarret ei ua fòrma afixada), allusion au caractèr lagopus de l'ausèth (patas sencèrament cobèrtas de plumas qui evocan garramachas). Lo mot qu'ei estat masculinizat: eth justagar, un justagar -> (var.) edj ustagar, un ustagar. Gasconisme.
maire. Lo mot qu'ei emplegat en gascon de Baiona despuish aumensh lo sègle 13. Sovent considerat com gallicisme, possiblament a tòrt: ua ipercorreccion gascona de màye (màger) suu modèle negue -> negre, lèbe >lèbre, quate -> quatre, etc, n'ei pas impossibla. De màger, deu latin major, cf anglés mayor. fr. maire, id.
marraca (s.f.) ved. marraisha.
marraisha (s.f.). Tolh, can o gat de mar, espècia d'esqüale, en gascon maritime. Mot viatjaire qui a la soa origina en gallò: 'marache', deu breton 'morach' (id.), fòrma allelica de morc'hast, de mor (mar) e gast (canha) = raquin, lit. canha de mar. Lo mot deu gascon baionés '(le) marraisha (grafiabla le marrache, s.f. ) qui deriva de l'òil (la) marache dab geminacion despreciativa, que deu estar a l'origina deu mot castelhan (el) marrajo (sègle 17) (via la fòrma esp. mei anciana el *marraxo, conservada en basco: marraxo) e deu catalan marraix. De l'esp. ancian *marraxo que vienen l'asturian marrachu e lo portugués marracho. Lo gascon qu'a tanben marraca (telaranha) de l'esp. marraja (adj. marrajo-a = faussilhàs-sa, de l'esp. marrajo, lo raquin). Los canadians qu'an adaptat lo mot gallo en francés entà designar lo raquin-shardinèr (Lamna nasus): marraîche = requin-taupe o veau de mer. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).
maset-maseda (adj.) deu latin mansuetus-a; dontat, dreçat, domesticat, tranquille per oposicion a sauvatge. Per confusion dab maseth (etim. lat. macerare) : fatigat, esbraçat. Lo vèrbe gascon masedar (dontar, dreçar, domesticar, tranquillizar, apatzimar) qu'ei un gasconisme qui non deu pas estar con.honut dab lo vèrbe occitan non gascon omonime masedar, de sens e d'etimon distint (macerare) , en gascon maserar (fr. tasser, rendre dur, pétrir). Gasconisme.
mirc, mirca. Lo mot mirca que designa l'estela (espècia d'esqüale de 2m de longor deu tipe gat de mar, tolh), en gascon maritime deu país de Bug. Atestat en gascon baionés dejà au sègle 13 com mirc. Lo mot qu'ei repertoriat peu FEW, totun shens explicacion etimologica. Segon lo Peiroton (après D. Le Bris): mot viatjaire atestat en gallo de l'Isla d'Yeu (moerg, id.) en santongés de l'Isla d'Oleron (mirque, id.) e en gascon bogés (mirca, id.) explicat peu mot breton morgui: raquin, de mor (mar) e ki (can), can de mar. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).
perrèc, perrec, perrac. L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW) que'u hasò derivar deu basco perreka, totun shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Que permeteratz au Peiroton un explic etimologic plan gascon aquiu tanben. Perrec etc que deven representar versions gasconas (e afixadas) sia deu mot latin pellis (pèth), sia deu mot latin palla (vestit de hèmna, tròç d'estòfa, launa) afixat sia dab -accu, sia dab -eccu pellacu o pellecu > perrac o perrec, perrèc ved. peruc e perruca. La geminacion de perrac, perrec qu'ei expressiva, despreciativa, com la deu gascon perrissa var. de perissa (oc. pelissa, cat. pellissa, latin pellicia). Esperrecar que vien de perrec, perrèc, mentre esperracar que vien de perrac. Lo mot qu'esto emprontat en catalan (parrac, sègle 19, esparracar, s. 20)), en aragonés (perreque) e en basco (perreka). En gascon, un hèish de derivats: perraquèr, perrecar, perrecalhar etc. (ved. Palay). Entà mei d'explics, ved. aquiu. Gasconisme.
perruca. De pellis dab l' afixe -ucca, latin tardiu *pelluca, ved. peruc e perrèc. La geminacion que's pòt explicar per influència de pamparra, dont lo derivat afixat pamparruca, var. pamperruca, ei sinonime de perruca e de cap de peu. Lo mot esp. perico (id.) que suggereish ua fòrma non geminada deu mot gascon (< peruc, adaptat). Lo doblon parruca / perruca que rapèra d'autes doblons com damorar - demorar e trebucar- trabucar. La notacion -a- de la e pretonica deu gascon ancian n'ei probablament pas hòrt significativa. Aquesta teoria de perruca, mot gascon viatjaire, qu'ei etimologicament hòrt versemblanta, totun shens pròva o evidéncia qui jo sapi. Ua ipotèsi excellenta, deu men punt de vista, totun per defauta. De notar que lo quite mot perissa e pòt designar lo cap de peu com pamparruca (fr. chevelure). Ved peruc. Gasconisme probable.
peruc. Aqueste gasconisme qu'a l'ahur d'un derivat afixat deu gascon peth o deu latin pellis ( fr. & cat: bec). Peron (de peth, afixat ) que n'ei ua auta fòrma sinonima de peruc, qui pòt designar autanplan la pèth qui cobreish la basa deu peruc o l'extremitat cornuda de la lenga de las gallinàcias, segon los parlars. N'ei pas clar si 'esperucar' (bequejar, perucar) ei ua simpla varianta d' 'espelucar', fr. éplucher, supausadament de *peluccare (CNRTL) o *pilucare (FEW), deu lat. pilus, gasc peu. Lo gascon qu'a las duas fòrmas, la dab l e la dab r, e lo trio classic òc espelucar, gascon esperucar e catalan espellucar, que mia tà ua auta etimologia *pelluca(re), de pellis, (ved. perruca). B'ei probable que los dus etimons sian representats. De tota mòda, los dus etimons pilus e pellis qu'an tendéncia de's con·hóner semanticament en romanç. D'autescòps, lo mot peron qu'avè mei d'ua significacion, las anatomicas entaus ausèths e que designava tanben locaument un tròç de pèth tanada qui's hicava sus l'esquia deus shibaus. De manèira semblanta, b'ei possible que lo quite mot peruc d'autescòps é pogosse aver la significacion de perruca, com ns'ac suggereish lo mot espanhòu perico (perruca) qui'n sembla derivar per adaptacion aragonesa (cf. horuc, forico). Gasconisme.
preable, var. priable, prable. De *preanable, pre + anable, de anar. Preable qu'ei lo cosin gascon deu fr. prealable, de construccion identica (pre + alable, d'al(l)er). Gasconisme non-viatjaire.
taishon. Deu mot galés taxos, id. Segon P.Y. Lambert (la langue gaul.) e X Delamarre (Dic. Langue Gaul.), lo mot alemand Dachs (taishon) qu'a la medisha origina, qu'ei un celtisme. En fr. l'etimon de blaireau qu'ei tanben galés, blarios (ved. DelamarreGaul, LambertGaul).
trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar. Segon tots los bons autors, l'etimon de trabuc, trabucar qu'ei lo francic buc (FEW, vol15-2 p3: etimon būk), o sia buc: partida deu tronc, vente en francés ancian: tra-buc-ar. Totun, la significacion de puisheu, empach, qu'a lo mot 'trabuc' en gascon que mia tà la possibilitat de la formacion per afixacion a partir deu latin trab(em) suu modèle de 'horuc' e 'horucar' (de for(um), peluc e pelucar (peu o pilu-), peruc e perucar -de pèth o pell- etc, etc). Dongas, germanisme segon tots los bons autors; alternativament, (proto)gasconisme viatjaire, d'etimon trabs, trab- , trabuc prengut popularament per un derivat de buc en dehòra de l'airau gascon, segon l'ipotèsi deu Peiroton. Sus aquesta teoria alternativa ved. lo messatge aquiu. Ved. horuc, horucar, peluc, pelucar e peruc, perucar com exemples de formacion semblanta. Deu medish etimon: trabuquet, trabucaire, trabucon, entrabuc, entrabucar, etc.. Lo cat. entrebanc, entrebancar que vienen probablament deu gascon entrabuc, entrabucar (id.).
urdelha ved. ustilh.
urós-a, deu mot de la lenga anciana aürós. de aür, ved. ahur. Non, lo mot urós n'ei pas briga un francisme, ved. aquiu.
ustori. Derivat d'*usti per afixacion dab l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -orr-, *usti degressiu illegitim d'ustilh. Ved ustilh.
ustilh, ostilh possiblament deu francés ancian, ostilla, ostil deu lat. tardiu *usentilla, cf. las fòrmas pròpiament gascona e occitana urdelha, urdilha, egaument de *usentilla.
utís supausadament deu francés outil (ipotèsi admesa per tots los bons autors) o degressiu d'ustilh e metatèsi per atraccion d'util(e), ved. ustori.
Mots qui començan per la letra 'a', ved. aquiu.
baleia. Fòrma deu mot la mei anciana en gascon, deu latin balena. La fòrma latinizada baleina (1199) en plaça de balena qu'ei un gasconisme (derivada de 'baleia' per mala correccion) segon lo DAG (vol. 12, p. 877). La question que's pausa donc entà la 'i' deu mot francés baleine (cf. òc. balena).
caishalòt, s.m. -Segon Coromines, deu mot portugués cachola (cap, tèsta), totun shens pròva ni bons arguments. Segon Peiroton: deu mot gascon caishalut qui ei la fòrma deu mot d'atestacion la mei anciana (cachalut, Sent Joan de Lutz, 1628). Caishalut = provedit de caishaus, dentut, caracteristica qui diferéncia lo caverat de las autas baléias. Puish caishalòt per cambi de sufixe (atestat en la dusau mitat deu sègle 17). Aqueste mot gascon qu'ei a l'origina deu mot en hèras lengas europèas (fr. cachalot, esp. cachalote etc). Etimon: gasc. caishau lat. capsus, *capsalis. Ved. aquiu entà mei d'explics. Gasconisme.
caverat, s.m.- Lo mot mei ancian de totas las lengas romanicas tà designar lo caverat ( = caishalòt) qu'ei gascon. Mot non repertoriat per Wartburg. Segon lo Peiroton, lo mot que vien deu galés cauaru- qui significa gigant- (ved. DelamarreGaul), sufixat dab -acus, *cauaracus: lit. qui ei deu gigant, qui a la fòrma de gigant.. Prumèra atestacion cauerac (1258) (de *cauaracus). Atestacion mei tardiva (sègle 14): cauerat per confusion d'afixe. Ved. aquiu entà mei d'arguments e d'explics. Gasconisme
cerimana (s.f.). Lo mot bearnés cerimana (faîte, et par ext. tête) que s'arretròba en gascon devath divèrsas fòrmas allelicas, m. com f.: sirman, cerman, shurman, cirmana ved. FEW (vol. 23 p.13). Atestat en landés mejan com sirmant (1547), d'etimologia senhalada com desconeguda peu FEW (vol 23 p.13). Lo mot qu'ei grafiat serimana per Coromines e per Lafitte. Un celtisme segon Coromines (DEcat). 'Etanger au latin, au germanique et au celtique' segon Allières (Festschrift für J. Hubsschmid zum 65. Geburstag, 1982) qui l'explica per ua combinason bascolatina: basco ziri (bâton, perche, cheville en basque)+ un derivat protoromanic de magnu o magna (grand-e en latin) , lit. grand bâton (zirimana: tuile faîtière en basco soletan). Segon lo Peiroton, lo mot qu'ei possiblament d'origina romanica, derivada deu vèrbe *sirmar, òc sermar (deu latin *accismare segon lo FEW vol. 24 p.75): 1- preparar, adobar 2- ornementar, parar, vestir. Lo mot qu'ei un gasconisme en tot cas. Ved. aquiu entà mei d'explics.
cermanatge, cerimanatge. 'Recensament deus larèrs' en gascon ancian, la fòrma 'cermanatge' qu'ei atestatada en landés ancian (arch.) e cirimanatge en bearnés ancian (arch.) ved. cerimana. Gasconisme.
chepic (s.m.) , chepicar (v) de pechic, pechicar, variantas de pecic, pecicar (cf. en catalan pessic, pessigar, medisha etimologia). Gasconisme.
chòt (s.m.) probablament derivat deu nom latin (d'origina grèca) de l'ausèth otus, ipotèsi en acòrd dab F. Beigbeder (Ausèths) : eth *ot -> eth chòt (prononc. tyòt - tchòt) -> lo chòt. L'obertura de la o que s'explica per plusvaluda onomatopeia e per atraccion deu chòt de chotar (sinonime de gotar). Lo mot qu'estó manlhevat peu catalan de Catalonha (xot e tòtil, ved. lexiquet de gasconismes en catalan) e en lengadocian (chòc). Gasconisme.
còisho, còishe, coishic. derivat deu lat soccus, manlhèu galés: tsukkos (soca). Aquesta fòrma deu mot dab metatèsi que s'arretròba en totas las lengas romanicas de la còsta atlantica de França, deu normand dinc au gascon maritime .
gahús, guèhus, antic. e dial. gaús s.m. fòrmas pirenencas corresponent a l'oc caús, còis, id. ved. aquiu. Deu mot romanic càuus, un germanisme segon tots los bons autors (mot francic cf. kauw = agraula, corbaishina en neerlandés), totun un celtisme per çò qui tanh aus rapinhaires nocturns segon la teoria deu Peiroton, d'etimon *kawos -a : cridassèr -a,-, dont cauannu- , *cauetta (fr. chouette) e *cauekka ( > gavèca, fr. chevêche, basco kaheka) son de derivats. Lo mot kawu- qu'ei plan atestat en galés com nom de clan , nom de persona e nom de lòc (compausat),. La significacion non n'ei pas sabuda. B'ei possible que n'i agosse dus mots, en realitat, omonimes celtics: l'un que significava "cau, cava" (cf. lat. cavus), l'aute que designava l'ausèth, dab com sinonime (e espudit en lengas neocelitcas per) cauannu- ved. DicGaulDelamarre. Ved. tanben tinhahús (tinha-hus) e tumahús (tumar-hus) mots aparentats a gahús e caús via lo (faus) sintagma conservat en basco: gau huntz. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Gasconisme.
galet, galeta. fòrmas afixadas de gau ( = canau) (s.f.).etimon: lat. canalis. Lo mot gascon galet que designa un canalet formant honilh, en particular lo honilh anatomic de la faringe. Per extension: la garganta e, locaument, chorrada de liquide (aranés e benasqués). Etimologia mau explicada peus melhors linguistas qui n'i an pas briga sabut arreconéisher l'etimon, esconut per la pèrda de la n intervocalica miant tà la pèrda d'ua sillaba. Pr'aquò, l''Atlas Linguistic, consultat peu Peiroton (qui n'ei pas lingüista professionau mès qui aprengó a léger de petiton), qu'indica clarament que son fòrmas allelicas gasconas de canalet e canaleta (en particular galeta de la hont = canaleta de la font, cf. ALFg). Mots viatjaires a l'origina deus mots cat galet, val. gallet, cat. galleta = galleda (herrat), benasqués: galet, gall (chorrada de liquide), arag. gallé (garganta), gallete (garganta), galillo-gallillo (lengueta de la faringe = galipet, locaument: òs deu coth), esp gallete (garganta), galillo (lengeta de la faringe, galipet), galleta (galeton = lo recipient dab pishader), port. galhete (garganta), galheta (galeton) etc. etc. Béver a galet a l'origina de cat etc beure a galet, beure a gall (benasqués), a gallete (esp) etc. en fr. tanben, a la regalade, per confusion. Prumèra atestacion deu mot: sègle 12, manlhèu gascon en un tèxte redigit en latin. Gasconisme.
gasalha (s.f.) 1- contracte de balh tanhent aus tropèths 2- amassada de cocarros. Deu gotic gasalja: companh (mot atestat, ved FEW;). Un deus pòcs mots d'origina gotica en gascon.
gau (s.f.) fòrma allelica de canau en gascon: la gau -> l'agau etim. latin. canalis, ved. galet -a. Gasconisme.gasalha (s.f.) 1- contracte de balh tanhent aus tropèths 2- amassada de cocarros. Deu gotic gasalja: companh (mot atestat, ved FEW;). Un deus pòcs mots d'origina gotica en gascon.
hap 1 (s.m.). (Bona sòrta, bona escadença) Mot viatjaire, deu norués happ, id., qu'arretrobam en anglés mejan (hap, id., cf. happy, happen etc). De notar la locucion anglesa perhaps (gasc. dilhèu, lit. per hap, per bona escadença) qu'a l'ahur d'ua construccion gascona (per + hap + s adverbiau). Mot desconegut en occitan non-gascon. Un empront possible a l'anglés mejan.
hapar (v.), hapa (s.f.), a la hapa (loc) , hap2 (s.f.) (accion de gahar, de panar), hapadèr-a. Medisha etimologia que lo mot francés happer, empront au francés happer o deu francic happen (= gahar en neerlandés) , totun ved. las remarcas deu CNRTL (happer) qui descarta lo germanisme en francés per la rason (pas fataument acceptabla) d'ua prumèra atestacion mèi dorèca en francés que non pas en neerlandés.
horuc (s.m.): Segon lo Peiroton, mot viatjaire aparentament de formacion protogascona qui arretrobam en catalan de la franja: foruca (còva), en aragonés: foricón e foricacho (espeluga) (foruco-> forico per cambi d'afixe) , espanhòu horaco (horuco x horado), portugués buraco (supausad. de l'esp. ancian horaco, la b asseparant l'article deu debut deu mot en plaça de la h aspirada-> o buraco) . Deu latin tardiu (pre-gascon) forucu, deu lat. for(are) o for(um)- afixat. La significacion de 'hurgar' que n'ei per confusion. Ved. tanben trabuc, trabucar, peluc, pelucar e peruc, perucar quant au modèle de formacion deu mot. Mot desconegut en occitan non-gascon.
jumpar. Mot de formacion astur-leonesa, etimon latin plumbum (plom). Lo cantabre qu'a los mots chombar qui significa cabussar e jumpiar qui significa agitar. Lo mot anglés to jump (sautar) qu'a probablament la medisha origina, manlhevat deu basco, de l'espanhòu dialectau o deu gascon (sègle 16). Qu'imagini shens pena (totun shens pròva) que lo manlhèu hispanic o gascon en anglés é's hasó via l'argot deus marins de las naus de vela. Deriv.: jumpa, jumpadera etc. Ispanisme.
justagarra (s.f). Aute nom de la perditz de nèu (Lagopus muta). L'etimologia deu mot que seré supausadament preromana segon G. Rolhfs, totun plan gascona segon lo Peiroton qui i reconeish dus mots modèrnes: justa (vestit ajustat, sègle 17) e garra (cama, partida inferiora de la cama, mot galés dont lo mot francés jarret ei ua fòrma afixada), allusion au caractèr lagopus de l'ausèth (patas sencèrament cobèrtas de plumas qui evocan garramachas). Lo mot qu'ei estat masculinizat: eth justagar, un justagar -> (var.) edj ustagar, un ustagar. Gasconisme.
maire. Lo mot qu'ei emplegat en gascon de Baiona despuish aumensh lo sègle 13. Sovent considerat com gallicisme, possiblament a tòrt: ua ipercorreccion gascona de màye (màger) suu modèle negue -> negre, lèbe >lèbre, quate -> quatre, etc, n'ei pas impossibla. De màger, deu latin major, cf anglés mayor. fr. maire, id.
marraisha (s.f.). Tolh, can o gat de mar, espècia d'esqüale, en gascon maritime. Mot viatjaire qui a la soa origina en gallò: 'marache', deu breton 'morach' (id.), fòrma allelica de morc'hast, de mor (mar) e gast (canha) = raquin, lit. canha de mar. Lo mot deu gascon baionés '(le) marraisha (grafiabla le marrache, s.f. ) qui deriva de l'òil (la) marache dab geminacion despreciativa, que deu estar a l'origina deu mot castelhan (el) marrajo (sègle 17) (via la fòrma esp. mei anciana el *marraxo, conservada en basco: marraxo) e deu catalan marraix. De l'esp. ancian *marraxo que vienen l'asturian marrachu e lo portugués marracho. Lo gascon qu'a tanben marraca (telaranha) de l'esp. marraja (adj. marrajo-a = faussilhàs-sa, de l'esp. marrajo, lo raquin). Los canadians qu'an adaptat lo mot gallo en francés entà designar lo raquin-shardinèr (Lamna nasus): marraîche = requin-taupe o veau de mer. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).
maset-maseda (adj.) deu latin mansuetus-a; dontat, dreçat, domesticat, tranquille per oposicion a sauvatge. Per confusion dab maseth (etim. lat. macerare) : fatigat, esbraçat. Lo vèrbe gascon masedar (dontar, dreçar, domesticar, tranquillizar, apatzimar) qu'ei un gasconisme qui non deu pas estar con.honut dab lo vèrbe occitan non gascon omonime masedar, de sens e d'etimon distint (macerare) , en gascon maserar (fr. tasser, rendre dur, pétrir). Gasconisme.
mirc, mirca. Lo mot mirca que designa l'estela (espècia d'esqüale de 2m de longor deu tipe gat de mar, tolh), en gascon maritime deu país de Bug. Atestat en gascon baionés dejà au sègle 13 com mirc. Lo mot qu'ei repertoriat peu FEW, totun shens explicacion etimologica. Segon lo Peiroton (après D. Le Bris): mot viatjaire atestat en gallo de l'Isla d'Yeu (moerg, id.) en santongés de l'Isla d'Oleron (mirque, id.) e en gascon bogés (mirca, id.) explicat peu mot breton morgui: raquin, de mor (mar) e ki (can), can de mar. Entà mei d'entresenhas, ved. aquiu. Celtisme (breton).
perrèc, perrec, perrac. L'etimologia deu mot que demora controversada. Wartburg (FEW) que'u hasò derivar deu basco perreka, totun shens mei d'explics sus l'etimon e shens nat argument contra l'ipotèsi invèrsa (manlhèu gascon en basco). Que permeteratz au Peiroton un explic etimologic plan gascon aquiu tanben. Perrec etc que deven representar versions gasconas (e afixadas) sia deu mot latin pellis (pèth), sia deu mot latin palla (vestit de hèmna, tròç d'estòfa, launa) afixat sia dab -accu, sia dab -eccu pellacu o pellecu > perrac o perrec, perrèc ved. peruc e perruca. La geminacion de perrac, perrec qu'ei expressiva, despreciativa, com la deu gascon perrissa var. de perissa (oc. pelissa, cat. pellissa, latin pellicia). Esperrecar que vien de perrec, perrèc, mentre esperracar que vien de perrac. Lo mot qu'esto emprontat en catalan (parrac, sègle 19, esparracar, s. 20)), en aragonés (perreque) e en basco (perreka). En gascon, un hèish de derivats: perraquèr, perrecar, perrecalhar etc. (ved. Palay). Entà mei d'explics, ved. aquiu. Gasconisme.
perruca. De pellis dab l' afixe -ucca, latin tardiu *pelluca, ved. peruc e perrèc. La geminacion que's pòt explicar per influència de pamparra, dont lo derivat afixat pamparruca, var. pamperruca, ei sinonime de perruca e de cap de peu. Lo mot esp. perico (id.) que suggereish ua fòrma non geminada deu mot gascon (< peruc, adaptat). Lo doblon parruca / perruca que rapèra d'autes doblons com damorar - demorar e trebucar- trabucar. La notacion -a- de la e pretonica deu gascon ancian n'ei probablament pas hòrt significativa. Aquesta teoria de perruca, mot gascon viatjaire, qu'ei etimologicament hòrt versemblanta, totun shens pròva o evidéncia qui jo sapi. Ua ipotèsi excellenta, deu men punt de vista, totun per defauta. De notar que lo quite mot perissa e pòt designar lo cap de peu com pamparruca (fr. chevelure). Ved peruc. Gasconisme probable.
peruc. Aqueste gasconisme qu'a l'ahur d'un derivat afixat deu gascon peth o deu latin pellis ( fr. & cat: bec). Peron (de peth, afixat ) que n'ei ua auta fòrma sinonima de peruc, qui pòt designar autanplan la pèth qui cobreish la basa deu peruc o l'extremitat cornuda de la lenga de las gallinàcias, segon los parlars. N'ei pas clar si 'esperucar' (bequejar, perucar) ei ua simpla varianta d' 'espelucar', fr. éplucher, supausadament de *peluccare (CNRTL) o *pilucare (FEW), deu lat. pilus, gasc peu. Lo gascon qu'a las duas fòrmas, la dab l e la dab r, e lo trio classic òc espelucar, gascon esperucar e catalan espellucar, que mia tà ua auta etimologia *pelluca(re), de pellis, (ved. perruca). B'ei probable que los dus etimons sian representats. De tota mòda, los dus etimons pilus e pellis qu'an tendéncia de's con·hóner semanticament en romanç. D'autescòps, lo mot peron qu'avè mei d'ua significacion, las anatomicas entaus ausèths e que designava tanben locaument un tròç de pèth tanada qui's hicava sus l'esquia deus shibaus. De manèira semblanta, b'ei possible que lo quite mot peruc d'autescòps é pogosse aver la significacion de perruca, com ns'ac suggereish lo mot espanhòu perico (perruca) qui'n sembla derivar per adaptacion aragonesa (cf. horuc, forico). Gasconisme.
preable, var. priable, prable. De *preanable, pre + anable, de anar. Preable qu'ei lo cosin gascon deu fr. prealable, de construccion identica (pre + alable, d'al(l)er). Gasconisme non-viatjaire.
taishon. Deu mot galés taxos, id. Segon P.Y. Lambert (la langue gaul.) e X Delamarre (Dic. Langue Gaul.), lo mot alemand Dachs (taishon) qu'a la medisha origina, qu'ei un celtisme. En fr. l'etimon de blaireau qu'ei tanben galés, blarios (ved. DelamarreGaul, LambertGaul).
trabuc, trabucar/ trebuc, trebucar. Segon tots los bons autors, l'etimon de trabuc, trabucar qu'ei lo francic buc (FEW, vol15-2 p3: etimon būk), o sia buc: partida deu tronc, vente en francés ancian: tra-buc-ar. Totun, la significacion de puisheu, empach, qu'a lo mot 'trabuc' en gascon que mia tà la possibilitat de la formacion per afixacion a partir deu latin trab(em) suu modèle de 'horuc' e 'horucar' (de for(um), peluc e pelucar (peu o pilu-), peruc e perucar -de pèth o pell- etc, etc). Dongas, germanisme segon tots los bons autors; alternativament, (proto)gasconisme viatjaire, d'etimon trabs, trab- , trabuc prengut popularament per un derivat de buc en dehòra de l'airau gascon, segon l'ipotèsi deu Peiroton. Sus aquesta teoria alternativa ved. lo messatge aquiu. Ved. horuc, horucar, peluc, pelucar e peruc, perucar com exemples de formacion semblanta. Deu medish etimon: trabuquet, trabucaire, trabucon, entrabuc, entrabucar, etc.. Lo cat. entrebanc, entrebancar que vienen probablament deu gascon entrabuc, entrabucar (id.).
urdelha ved. ustilh.
urós-a, deu mot de la lenga anciana aürós. de aür, ved. ahur. Non, lo mot urós n'ei pas briga un francisme, ved. aquiu.
ustori. Derivat d'*usti per afixacion dab l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -orr-, *usti degressiu illegitim d'ustilh. Ved ustilh.
ustilh, ostilh possiblament deu francés ancian, ostilla, ostil deu lat. tardiu *usentilla, cf. las fòrmas pròpiament gascona e occitana urdelha, urdilha, egaument de *usentilla.
utís supausadament deu francés outil (ipotèsi admesa per tots los bons autors) o degressiu d'ustilh e metatèsi per atraccion d'util(e), ved. ustori.
dijous, 10 d’agost del 2017
A la ronsa, a la ronça : la teoria deu gasconisme (a l'arronç / l'arhons).
Ah! uei que i torni dab ua de las mias obsessions: la question deu vèrbe 'arronçar' qui ne sabem pas tròp d'on vienerà. Que s'arretròba en catalan. Que voi considerar dus cas d'etimons distints, segon jo, a maudespieit deu praube Coromines qui n'i vedèva pas sonque un solet. Prumèr, lo deu mot catalan 'arronsar' qui significa 'disminuir per contraccion'. Dusau, lo mot 'ronsa' de l'expression occitanocatalana 'a la ronsa', qu'arretrobam en espanhòu 'a la ronza'.
Cas 1: Aqueste mot catalan arronsar (arronsar les celles, arronsar les espatlles) que comparteish versemblantament l'etimon francic de 'hrunkja' dab lo v. fr. froncer e lo quite mot catalan frunzir (un manlhèu occitan o francés), autanplan en catalan ronsar, ronsejar (har lo mus) (ved. FEW hrunkja), En gascon, lo medish mot grafiat arronçar que i ei emplegat locaument (Aspa, segon Palay) dab la significacion pastorau d''aplegar lo tropèth. Sequenon, lo gascon qu'emplega 'arroncilh' e 'arroncilhar' qui jo vei com derivats afixats deus mots 'arronç' (occitan ancian rons) e 'arronçar' (occitan ancian ronsar) permetent la distincion dab los mots omonimes e quasi antonimes arronç (arhons) e arronçar (arhonsar) ved. cas 2. D'arroncilhar e arroncilh que derivan las fòrmas ipercorregidas froncilhar e froncilh, possiblament per l'intermediari d'un doblon mei ancian arronç -> fronç. L'occitan ancian qu'avè lo mot 'ronsar' fr. 'rider, froncer les sourcils, contracter un organe'; rons: fr. ride; ronsamen: fr. contraction d'organe ved. FEW hrunkja). Lo mot gascon ipercorregit *fronç (d'*arronç, oc. ancian rons) qu'ei possiblament a l'origina de totas las fòrmas dab f qui trobam en occitan, en las lengas d'òil e dinc au neerlandés, enquèra que las fòrmas en f sian ancianas en francés (sègle XI). Sus aquesta possibla origina gascona de la 'f' non-etimologica de l' oc froncir etc , ved. aquiu.
Cas 2: L'expression 'a la ronsa' qu'ei au còp occitana e catalana, que s'arretròba en espanhòu tanben (la ronza) . En occitan, l'expression qu'ei geneticament e semanticament ligada au vèrbe ronçar (var. arronçar), qui ei lo medish mot qu'en gascon (gitar dab violéncia). Ua solucion etimologica prepausada per Coromines entaus mots catalans e espanhòus qu'ei lo mot arabe (ar) rams qui significa '(la) grimaisha', çò qui pausa un problèma de relacion semantica hòrt complicada. Lo diccionari academic d'espanhòu non cred pas Coromines en aqueste ahar, que'n suggereish ua origina onomatopeica.
Quant a Wartburg, que con.hon l'etimon d'aqueste mot dab lo de l'arromec, latin rŭmex, çò qui'm sembla boharòc e non satis.hasent, que i tornarèi. Ua quatau solucion, aquesta plan romanica e gascona, que la prepausèi jo quauques ans a. En fèit, segon jo, lo mot gascon 'arronçar' (lo deu gitar dab violéncia, que non lo de plegar, aplegar) que deriva de 'honsar' (latin fundare, hona que's ditz fonda en òc, deu latin: fŭnda, l'etimon qu'ei compartit dab 'hons', lat. fŭndus). Arronsar que representa ua fòrma derivada de 'honsar' peu mejan de l'addicion de la protèsi gascona 'ar-': arhonsar. Aquesta protèsi, varianta gascona de 're-' dab valor intensiva, qu'èra d'emplec hòrt frequent en gascon ancian, lo Dictionnaire d'Ancien Gascon (DAG) que n'ei conhit d'exemples. Quauques-uns qu'an suberviscut en lexic d'uei lo dia , per exemple argüeitar, de güeitar; arcuélher de cuélher; arsec (s.m.) (de *arseguir) de seguir; arnegar de negar (en cat. & oc. renegar, gasc. arneguet = cat. renec), etc, etc. La deriva semantica de 'arhonsar' respècte a 'honsar', 'ahonsar' (fr. enfoncer) que s'explica per la comparison dab ahonar (fòrma propiament gascona deu latin 'ad fundare'). Lo vèrbe 'ahonar' qu'ei ambigu en gascon, qu'a precisament aquestas duas significacions 1- ahonsar (fr. enfoncer), sens deu mot latin 2- gitar o tirar (a l'origina, dab ua hona, de funda en latin). En aquesta dusau significacion que i trobam l'origina semantica de arhonsar (grafiat arronçar), fòrma intensiva de ahonsar dab lo sens de gitar. Exactament com, en francés, 'fronde, fondre' (de l'oc fonda, en gasc. hona) ei responsable de la deriva semantica de 'foncer' respècte a 'enfoncer'.
Lo FEW arreliga lo mot gascon arronç a l'etimon rŭmex dont derivan arromec en gascon (com arromeguera etc en catalan) e ronce en francés (cf. FEW). Totun, qu'ei complicat, en gascon, de har derivar dus mots tan diferents com arronç e arromec deu medish mot latin rŭmex. De mei, l'abséncia de relacion semantica enter aqueste etimon e l'acte de gitar dab violéncia que hè aquesta ipotèsi pòc credibla. L'arromec ne gita pas, au contra que s'arrapa, qu'ei d'aulhors lo sens de l'etimon de gavarra (l'arromec per excelléncia): qui arrapa o qui s'arrapa (etimon preroman kapar, cf. capar, caparra). L'etimon de fŭndus (hons), qui ei tanben lo de fŭnda (hona) que hè mei sens entà explicar arronç, arronçar, que tròbi jo. Per aquesta rason, que m'estimi mei la mia teoria deu gasconisme. La grafia apropriada deu mot 'arronçar' qu'ei dongas discutibla. Jo que la tròbi non-confòrma a l'etimologia segon la mia teoria (aquò dit shens desir particular de cambiar l'ortografia. Que cau acceptar quauque arbitrarietat en ahars de nòrma ortografica, las teorias etimologicas n'estant pas sonque teorias, pas tostemps solidas e incontestablas, dongas sovent efemèras e cambiadissas per fòrça; per contra, cambiadissa que non n'a d' estar la nòrma ortografica). La grafia etimologicament coherenta, segon aquesta ipotès, que seré dab 's', puish qu'escrivem hons, ahonsar, deu lat. fŭndus, fundare oc. fons. Totun la grafia -ons- que pausa problèma en lo sistèma grafic alibertin pr'amor de la prononciacion variabla de la n davant s, sonòra o muda segon los mots cf. conselh, consirar etc. La lenga anciana ne notava pas la n quan èra muda: cosselh, cossirar, qu'ei enqüèra lo cas en catalan d'uei lo dia: consell (dab n sensibla) e cossirar.
En tot cas, en la mia ipotèsi, la ronsa o ronza de l'expression a la /ronça / ronsa /ronza de las lengas vesias, que vieneré deu dusau vèrbe gascon arronçar (qu'ei a díser 'arhonsar') e, mei precisament, deu son derivat postverbau 'arronç' (arhonç) '. De notar totun lo gascon contemporanèu que ditz plan l'arronç (teoricament grafiable arhons), pas briga l'*arronça. Per contra, la femenizacion deu mot devath la fòrma 'la ronça' o 'la ronsa' qu'ei dejà la règla generau en lengadocian vesin. Las fòrmas ronsar / ronçar e ronsa / ronça que derivarén deu mot gascon arronçar (arhonsar) e l'arronç (arhons) per faussa decompausicion implicant l'article 'la' qui va provocar l'ipercorreccion e la femenizacion deu substantiu. L'arronç -> la ronça e ronçar de ronça e de la fòrma ipercorregida d'arronçar. Lo sens prumèr (lo deu mot gascon) d''arronçar' ('ahronsar') qu'ei 'gitar' dab los dus sens deu mot: 'lançar' e 'abandonar', e 'arronç' que designa çò de gitat e çò d'abandonat (cf. Palay). En occitan non-gascon, ronçar qu'a conservada la significacion de gitar, lançar, se ronçar = se gitar, se precipitar cf. fr. foncer.
L'expression 'a la ronsa' que deu aver un hat particular pr'amor de son registre nautic. En catalan, en espanhòu com en occitan non-gascon, l'expression 'a la ronsa' que s'a gahat ua significacion d'origina marinèra, naulèra, çò qui explica lo son viatge particular, dont ei mauaisit de definir la sequéncia cronologica. 'A la ronsa' que significa 'a la deriva', especialisacion probabla deu sens d'abandon qu'a lo mot arronç (arhons)' en gascon. L'exclamacion gascona a l'arronç! que correspon mei o mensh a l'expression francesa: au diable! (Palay). En espanhòu, lo sens de l'expression qu'ei entenut com sinonime de 'a sotavento' qu'ei a díser 'en sens deu vent' . Lo mot sotavento qu'ei un manlhèu catalan en espanhòu e en portugués -sota vent, qu'ei a díser literaument jos vent). La locucion espanhòla a la ronza que's devè aplicar a l'origina a las barcas o naus de vela qu'òm deishava anar au grat deu vent. Que i trobam la medisha definicion en catalan, anar a la ronsa: anar a la mercé del vent una embarcació que no és ancorada ni amarrada. En espanhòu e a Marselha (FEW), l'expression que s'aplica autanplan a la gent qui camina en zigazagant, per exemple jos l'efèit de l'alcohòl.
Lo succès deu mot ronsa /ronza que's deu explicar, un còp de mei, per la soa expressivitat, de valor quasi onomatopeïca. L'expression 'a la ronsa' o 'a la ronça' que s'arretròba en occitan non-gascon, enqüèra que non en gascon qui n'a pas sonque l'expression 'a l'arronç' . Aquesta expression gascona que pòt tot a fèit explicar la locucion naulèra (a l'arronç = a l'abandon -> a la ronça = a la deriva). En gascon, la fòrma corta ronçar, sinonime d''arronçar, n'ei pas sonque bordalesa (segon Palay). N'ei pas impossible que lo mot bordalés sia a l'origina de l'expression peu biaish de l'argòt deus marins. Totun, d'autas ipotèsis que son autandas possiblas e lhèu mei probablas com un manlhèu gascon en ua prumèra lenga romanica (lo lengadocian probable, puishque lo mot gascon ipercorregit i ei corrent) puish viatge deu mot en hent-se idiomatisme nautic en ua etapa (possiblament en catalan). Que jo sapi, la locucion n'a pas artenhut lo portugués, en contra deu mot d'origina catalana sotavento. Entà clavar e com resumit, lo mot catalan 'ronsa' e espanhòla 'ronza' de l'expression 'a la ronsa', 'a la ronza' que deriva deu mot latin fŭndus (gasc. hons) via la locucion gascona 'a l'arronç' qui significa 'a l'abandon'.
Cas 1: Aqueste mot catalan arronsar (arronsar les celles, arronsar les espatlles) que comparteish versemblantament l'etimon francic de 'hrunkja' dab lo v. fr. froncer e lo quite mot catalan frunzir (un manlhèu occitan o francés), autanplan en catalan ronsar, ronsejar (har lo mus) (ved. FEW hrunkja), En gascon, lo medish mot grafiat arronçar que i ei emplegat locaument (Aspa, segon Palay) dab la significacion pastorau d''aplegar lo tropèth. Sequenon, lo gascon qu'emplega 'arroncilh' e 'arroncilhar' qui jo vei com derivats afixats deus mots 'arronç' (occitan ancian rons) e 'arronçar' (occitan ancian ronsar) permetent la distincion dab los mots omonimes e quasi antonimes arronç (arhons) e arronçar (arhonsar) ved. cas 2. D'arroncilhar e arroncilh que derivan las fòrmas ipercorregidas froncilhar e froncilh, possiblament per l'intermediari d'un doblon mei ancian arronç -> fronç. L'occitan ancian qu'avè lo mot 'ronsar' fr. 'rider, froncer les sourcils, contracter un organe'; rons: fr. ride; ronsamen: fr. contraction d'organe ved. FEW hrunkja). Lo mot gascon ipercorregit *fronç (d'*arronç, oc. ancian rons) qu'ei possiblament a l'origina de totas las fòrmas dab f qui trobam en occitan, en las lengas d'òil e dinc au neerlandés, enquèra que las fòrmas en f sian ancianas en francés (sègle XI). Sus aquesta possibla origina gascona de la 'f' non-etimologica de l' oc froncir etc , ved. aquiu.
Cas 2: L'expression 'a la ronsa' qu'ei au còp occitana e catalana, que s'arretròba en espanhòu tanben (la ronza) . En occitan, l'expression qu'ei geneticament e semanticament ligada au vèrbe ronçar (var. arronçar), qui ei lo medish mot qu'en gascon (gitar dab violéncia). Ua solucion etimologica prepausada per Coromines entaus mots catalans e espanhòus qu'ei lo mot arabe (ar) rams qui significa '(la) grimaisha', çò qui pausa un problèma de relacion semantica hòrt complicada. Lo diccionari academic d'espanhòu non cred pas Coromines en aqueste ahar, que'n suggereish ua origina onomatopeica.
Quant a Wartburg, que con.hon l'etimon d'aqueste mot dab lo de l'arromec, latin rŭmex, çò qui'm sembla boharòc e non satis.hasent, que i tornarèi. Ua quatau solucion, aquesta plan romanica e gascona, que la prepausèi jo quauques ans a. En fèit, segon jo, lo mot gascon 'arronçar' (lo deu gitar dab violéncia, que non lo de plegar, aplegar) que deriva de 'honsar' (latin fundare, hona que's ditz fonda en òc, deu latin: fŭnda, l'etimon qu'ei compartit dab 'hons', lat. fŭndus). Arronsar que representa ua fòrma derivada de 'honsar' peu mejan de l'addicion de la protèsi gascona 'ar-': arhonsar. Aquesta protèsi, varianta gascona de 're-' dab valor intensiva, qu'èra d'emplec hòrt frequent en gascon ancian, lo Dictionnaire d'Ancien Gascon (DAG) que n'ei conhit d'exemples. Quauques-uns qu'an suberviscut en lexic d'uei lo dia , per exemple argüeitar, de güeitar; arcuélher de cuélher; arsec (s.m.) (de *arseguir) de seguir; arnegar de negar (en cat. & oc. renegar, gasc. arneguet = cat. renec), etc, etc. La deriva semantica de 'arhonsar' respècte a 'honsar', 'ahonsar' (fr. enfoncer) que s'explica per la comparison dab ahonar (fòrma propiament gascona deu latin 'ad fundare'). Lo vèrbe 'ahonar' qu'ei ambigu en gascon, qu'a precisament aquestas duas significacions 1- ahonsar (fr. enfoncer), sens deu mot latin 2- gitar o tirar (a l'origina, dab ua hona, de funda en latin). En aquesta dusau significacion que i trobam l'origina semantica de arhonsar (grafiat arronçar), fòrma intensiva de ahonsar dab lo sens de gitar. Exactament com, en francés, 'fronde, fondre' (de l'oc fonda, en gasc. hona) ei responsable de la deriva semantica de 'foncer' respècte a 'enfoncer'.
Lo FEW arreliga lo mot gascon arronç a l'etimon rŭmex dont derivan arromec en gascon (com arromeguera etc en catalan) e ronce en francés (cf. FEW). Totun, qu'ei complicat, en gascon, de har derivar dus mots tan diferents com arronç e arromec deu medish mot latin rŭmex. De mei, l'abséncia de relacion semantica enter aqueste etimon e l'acte de gitar dab violéncia que hè aquesta ipotèsi pòc credibla. L'arromec ne gita pas, au contra que s'arrapa, qu'ei d'aulhors lo sens de l'etimon de gavarra (l'arromec per excelléncia): qui arrapa o qui s'arrapa (etimon preroman kapar, cf. capar, caparra). L'etimon de fŭndus (hons), qui ei tanben lo de fŭnda (hona) que hè mei sens entà explicar arronç, arronçar, que tròbi jo. Per aquesta rason, que m'estimi mei la mia teoria deu gasconisme. La grafia apropriada deu mot 'arronçar' qu'ei dongas discutibla. Jo que la tròbi non-confòrma a l'etimologia segon la mia teoria (aquò dit shens desir particular de cambiar l'ortografia. Que cau acceptar quauque arbitrarietat en ahars de nòrma ortografica, las teorias etimologicas n'estant pas sonque teorias, pas tostemps solidas e incontestablas, dongas sovent efemèras e cambiadissas per fòrça; per contra, cambiadissa que non n'a d' estar la nòrma ortografica). La grafia etimologicament coherenta, segon aquesta ipotès, que seré dab 's', puish qu'escrivem hons, ahonsar, deu lat. fŭndus, fundare oc. fons. Totun la grafia -ons- que pausa problèma en lo sistèma grafic alibertin pr'amor de la prononciacion variabla de la n davant s, sonòra o muda segon los mots cf. conselh, consirar etc. La lenga anciana ne notava pas la n quan èra muda: cosselh, cossirar, qu'ei enqüèra lo cas en catalan d'uei lo dia: consell (dab n sensibla) e cossirar.
En tot cas, en la mia ipotèsi, la ronsa o ronza de l'expression a la /ronça / ronsa /ronza de las lengas vesias, que vieneré deu dusau vèrbe gascon arronçar (qu'ei a díser 'arhonsar') e, mei precisament, deu son derivat postverbau 'arronç' (arhonç) '. De notar totun lo gascon contemporanèu que ditz plan l'arronç (teoricament grafiable arhons), pas briga l'*arronça. Per contra, la femenizacion deu mot devath la fòrma 'la ronça' o 'la ronsa' qu'ei dejà la règla generau en lengadocian vesin. Las fòrmas ronsar / ronçar e ronsa / ronça que derivarén deu mot gascon arronçar (arhonsar) e l'arronç (arhons) per faussa decompausicion implicant l'article 'la' qui va provocar l'ipercorreccion e la femenizacion deu substantiu. L'arronç -> la ronça e ronçar de ronça e de la fòrma ipercorregida d'arronçar. Lo sens prumèr (lo deu mot gascon) d''arronçar' ('ahronsar') qu'ei 'gitar' dab los dus sens deu mot: 'lançar' e 'abandonar', e 'arronç' que designa çò de gitat e çò d'abandonat (cf. Palay). En occitan non-gascon, ronçar qu'a conservada la significacion de gitar, lançar, se ronçar = se gitar, se precipitar cf. fr. foncer.
L'expression 'a la ronsa' que deu aver un hat particular pr'amor de son registre nautic. En catalan, en espanhòu com en occitan non-gascon, l'expression 'a la ronsa' que s'a gahat ua significacion d'origina marinèra, naulèra, çò qui explica lo son viatge particular, dont ei mauaisit de definir la sequéncia cronologica. 'A la ronsa' que significa 'a la deriva', especialisacion probabla deu sens d'abandon qu'a lo mot arronç (arhons)' en gascon. L'exclamacion gascona a l'arronç! que correspon mei o mensh a l'expression francesa: au diable! (Palay). En espanhòu, lo sens de l'expression qu'ei entenut com sinonime de 'a sotavento' qu'ei a díser 'en sens deu vent' . Lo mot sotavento qu'ei un manlhèu catalan en espanhòu e en portugués -sota vent, qu'ei a díser literaument jos vent). La locucion espanhòla a la ronza que's devè aplicar a l'origina a las barcas o naus de vela qu'òm deishava anar au grat deu vent. Que i trobam la medisha definicion en catalan, anar a la ronsa: anar a la mercé del vent una embarcació que no és ancorada ni amarrada. En espanhòu e a Marselha (FEW), l'expression que s'aplica autanplan a la gent qui camina en zigazagant, per exemple jos l'efèit de l'alcohòl.
Lo succès deu mot ronsa /ronza que's deu explicar, un còp de mei, per la soa expressivitat, de valor quasi onomatopeïca. L'expression 'a la ronsa' o 'a la ronça' que s'arretròba en occitan non-gascon, enqüèra que non en gascon qui n'a pas sonque l'expression 'a l'arronç' . Aquesta expression gascona que pòt tot a fèit explicar la locucion naulèra (a l'arronç = a l'abandon -> a la ronça = a la deriva). En gascon, la fòrma corta ronçar, sinonime d''arronçar, n'ei pas sonque bordalesa (segon Palay). N'ei pas impossible que lo mot bordalés sia a l'origina de l'expression peu biaish de l'argòt deus marins. Totun, d'autas ipotèsis que son autandas possiblas e lhèu mei probablas com un manlhèu gascon en ua prumèra lenga romanica (lo lengadocian probable, puishque lo mot gascon ipercorregit i ei corrent) puish viatge deu mot en hent-se idiomatisme nautic en ua etapa (possiblament en catalan). Que jo sapi, la locucion n'a pas artenhut lo portugués, en contra deu mot d'origina catalana sotavento. Entà clavar e com resumit, lo mot catalan 'ronsa' e espanhòla 'ronza' de l'expression 'a la ronsa', 'a la ronza' que deriva deu mot latin fŭndus (gasc. hons) via la locucion gascona 'a l'arronç' qui significa 'a l'abandon'.
dimecres, 9 d’agost del 2017
Sonet shens nom e bigrafic. Sounet chens noum e bigrafic.
(exercici de grafie febusiane)
Méy de macheràs que de frount
Qu'a lou pire qui-t bòu afrount.
Noû troubaré pechende au prat,
Tapòc la coude en bèth arrat.
Lou méy sabent de la graulhère
Toustém be-s cred d'û castèth! Oère:
A Proubénce que hè bergougne
E qu'éy escarnit per Gascougne!
Faussilhàs coum lou gabe loung,
Lou gus que-s gahe, tout dilûs,
Dou capagòrri lous ahùs.
Quoan balhe leçoûs de boun us,
En soû gnirgoù dap mouts escùs,
Touts que-s'en arridém de loung.
NB1: coude o couhe, subant lous bostes parlàs, que-m ban lous dus.
NB1: coude o couhe, subant lous bostes parlàs, que-m ban lous dus.
NB2- las courreccioûs dous lectoùs abisats que seràn acceptades de boû grat.
Sonet shens nom e bigrafic.
Mei de maisherars que de front
Qu'a lo pire qui't vòu afront.
Non trobaré peishenda au prat,
Tanpòc la coda en bèth arrat.
Lo mei sabent de la graulhèra
Tostemps be’s cred d’un castèth! Uèra :
A Provença que hè vergonha,
E qu’ei escarnit per Gasconha !
Faussilhàs com lo gave long,
Lo gus que’s gaha, tot diluns
Deu capagòrri los ahurs.
Quan balha leçons de bon us
En son nhirgo dab mots escurs,
Tots que nse n’arridem de long.
N.B. coda o coha, segon la vòsta mòda, que'm van los dus.
Subscriure's a:
Missatges (Atom)