La nocion de nòrma pluricentrica s’aplica generauments a pòbles qui comparteishen ua medisha lengua mès qui son separats geograficaments e qui son de nacionalitats diferentas. Es lo cas, per exemple, per l’anglés: las nòrmas difereishen en Gran Bretanha e aus Estats-Units etc, per l'espanhòl: enter Espanha, Argentina etc.; per lo portugués: Portugal e Brasil etc. etc.
Dens lo cas deu catalan, la nòrma qu'ei efectivament pluricentrica, qu'avem tres nòrmas: la de Catalonha, la de Valéncia (València) e la de las Islas Balearas. Las rasons d'aquesta pluricitat de nòrmas catalano-valenciano-baleras non son pas briga comparablas a las que prevalen per lenguas coma l'espanhòu o l'anglés, b'ei clar! Que rebat meslèu un estat inacabat de l’esfòrç de normativizacion de la lengua, com ac soslinhè fòrça justament Gabriel Bibiloni dens un article consacrat a
l’estandard composicionau.
Dens lo cas de l’occitan, la dificultat de la normativizacion qu’ei d’un aute òrde de magnitud. E la rason n’ei simpla : La variabilitat dialectau de la lengua occitana qu'ei incomparablament mes grana que non pas la deu catalan. En realitat, la complexitat dialectau de la lengua catalana qu'ei d'un grad semblant au d'un simple dialècte occitan, coma lo lengadocian o lo gascon, mès non pas de l'occitan tot. L'unitat de mesura lingüistica n'ei pas la medisha tà las doas lenguas. E lo sentiment nacionalista occitan n’ei pas estat pro hòrt tà incitar l’emergéncia d’ua lengua nacionau unificada a la "batua" deus bascos.
La posicion de Domergue Sumien qu’ei realista : que reconeish 7 nòrmas occitanas regionaus (d’aqueth nombre, probablament simbolic, n’auré probable de discutir mès rai), çò qui implica de manèra sosjacenta – enqüèra que D.S. non n’aja pas briga consciéncia, ça’m sembla- l’existéncia de 7 nacionalitats occitanas diferentas separadas geograficament. En realitat, aqueras 7 nacionalitats que son repertoriadas per D.S., mès las nòrmas demoran de fixar per mes d’ua.
Un problèma màger de resòlver qu’ei lo de la nòrma deu maine linguistic gascon. Per tres rasons :
En prumèr, que cau raperar lo gascon qu’ei un occitan « borderline », lo son estatut de lengua pertienent a l’occitan non hè pas l’unanimitat en çò deus lingüistas - ni en çò deus locutors deu gascon - per rasons de las bonas. Qu’ei pòc probable que la nòrma deu gascon unificat sia fòrça pròishe de las autas nòrmas occitanas, pr'amor lo gascon qu'ei... gascon.
En segon, la complexitat dialectau deu gascon qu’ei enqüèra mès grana que la deu catalan. Fixar ua nòrma gascona unificada supausa, a priori, un tribalh de composicion mes complicat que non pas lo qu’aurén de hèr los catalanofòns per la soa pròpia lengua.
La tresau rason ei que n’i a pas sonque ua nacionalitat gascona mès aumens tres : la bearnesa, l’aranesa e la gascona
stricto sensu. E per via de conseqüéncia qu’avem dejà duas lenguas gasconas : la lengua bearnesa e la lengua aranesa, aquesta darrèra qu'ei l'unica fòrma oficiau d’occitan. Los escrivans gascons que non son ni bearnés ni aranés non emplegan generaument ni l’ua ni l’auta mès utilizan autandas nòrmas locaus. Los escrivans gascons non veden pas bric - e dab arrasons - perqué aurén d'emplegar lo gascon deu vesin en lòc deu son, en l'abséncia d'ua nòrma unificada.
- Lo gascon maritim qu’ei plan arrepresentat per l’escrivan màger de la literatura gascona contemporanèa (se non de tostemp) Bernat Manciet, seguit per l’excellent Pèir Morà e que continua d’èster emplegat per Halip Lartigue (aqueth, en grafia classica gascona).
- Lo gascon bigordan qu’ei emplegat per Jan-Loïs Lavit e per Terèsa Pambrun-Lavit.
Sho! de T. P.-L. qu’ei un petit cap d’òbra qui cau léger. Mès atencion, qu'ei en gascon gascon. Lo de la Senta Verge de Lorda e non pas en occitan d'Assimil, hòu!
- L’excellent Joan-Pau Ferré (e òc, qu'avem tot plen d'escrivans excellents) qu'escriu en gascon coseranés (mesclat dab l’aranés dens dialògs qu'implican Araneses).
- Qu'avem tanben d'obratges escriuts en gascon girondin, vasadés e deu país de Bush (non, pas Texas, lo parçan d'Arcaishon). E n'oblidi plen d'autes, probable.
Pèir Bèc - personalitat arrespectada tant per gasconistas coma per occitanistas- que hè excepcion: qu'escriu en gascon de tipe composicionau, qu'ei a díser que mescla trèit dialectaus prenguts d'un pòc tots los dialèctes gascons, bearnés e sud-orientau inclús. La lengua de Bèc que's lei e que's compren sens nada dificultat. La soa lengua, coma basa normativa, qu’ei estada ignorada peus gramaticians deu gascon e qu’ei pecat. Pr’amor l’interés de la prosa de Bèc n’ei pas tant dens l’estile de l’escrivan (o en tot cas pas sonque) , qu'ei meslèu dens la soa causida normativa. Se voletz hargar un dialècte de gascon unificat qu'aja ua probabiltat d'èster emplegat, no'vs cau pas partir de las proposicions de tipe koinè bearnesa de Viaud, Romieu, Bianchi e Sumien , que son totas tròp tipadas bearnés . Que son tròp localistas. Qu'avem dejà ua lengua bearnesa e que podem notar los escrivans gascons en dehòra de Bearn ne'n vòlen pas. Tornar préner las causidas de Pèir Bèc que caleré, o aumens que's poderé préner-las coma punt de partida tà ua negociacion entà hargar un dialècte gascon unificat. Negociacion collegiau qu'ei lo mot!!! Senon que serà com de costuma; a cada linguista o a cada equipa universitària sa solucion particulara, segur geniau, mès fin finau, l'unificacion, la vedem pas a viéner e las causas n'avançan pas. Que'us calerà tribalhar en concertacion dab representants de locutors de totas las modalitats deu gascon, dont, de segur, los Araneses. Lo tribalh qu’ei dejà estat plan traçat per Bèc medish dens las soas òbras literàrias gasconas. Que poderé servir de basa (base) de negociacion tà fixar la gramatica e lo diccionari deu gascon unificat pr'amor que s'ageish d'un gascon "geograficament neutre".
Atau qu’acabarém per dispausar de tres lenguas gasconas ; lo biarnés, l’aranés e lo gascon unificat qu'apèri "gascoinés" (de gascon + koinè). Que seré dejà un progrès per arrapòrt a l'estat deu gascon de uei. D'acòrd, la nòrma deu gascon que seré pluricentrica, aumens per un temps. Mès aquerò que rebat las realitats istòricas, geopoliticas, identitàrias e lingüisticas complexas deus Gascons (au sens mes larg de la paraula) uei lo dia. E lo futur deu gascoinés coma la qualitat deu son emplec que depeneràn de la volontat deus pòbles gascons, bearnés e aranés. Non s'ageish pas de voler remplaçar los parlars naturaus o acaçar l'usatge oficiau de l'aranés en Aran ni espudir lo biarnés dab la soa istòria e la soa literatura, segur que non, mès vertaderament de poder tanplan dispausar d'un dialècte qui sia unificat, qu'ei a díser qui non sia pas basat sus ua modalitat gascona naturau particulara e doncas qui demore acceptable per tots coma gascon comun, ua koinè d'usatge pangascon. E nat crimi non a d'èster, ni serà, arreprochat au qui desira continuar d'emplegar la soa varianta personau per son òbra literària. Mès qu'aurà au mens la possibilitat de causir enter la soa varietat personau e un gascon unificat, çò qui n'ei pas lo cas uei lo dia. Lo gascoinés poiré èster la lengua gascona estandard per los uns, ua compausanta de l'occitan larg per los autes (gascon larg), segon çò qui 'us dicta la soa religion.
Tribalhar amassa que cau entà preparà's a la cooficialitat deu gascon en país gascons car, com ac escrigó lo men mèste de pensar Jan Gastellu Etxegorri (Jan deu Sabalòt):
qu'ei amassa e sonque amassa que poderam har arrespectar la nosta lenga gascona e hicar-la a la plaça hauta qui s'amerita. -
PS Qu'èi tornat editar lo tèxte (mantuns còps) per'mor qu'estó escriut e publicat drin tròp rapidament e que m'agrada de'u melhorar.
PS2 Perqué nomentar gascoinés la modalitat unificada deu gascon e non pas aperar-la simplament gascon? Pr'amor gascoinés, aranés e bearnés que son - o serén, puishque lo gascoinés demora de hargar- tres varietats gasconas. Que son tots tres gascons.
PS3 Qu'utilizi fòrça rarament lo mot dialècte, que'u tròbi degradant dens lo vocabulari de tot dia, que'u cau reservar per l'argot deus lingüistas. M'estimi més lengua, que non i a cap de diferéncia de natura enter lengua e dialècte. Sonque càmbian la percepcion e la consideracion que n'an los locutors e lo mond en generau . Aquò n'empecha pas qu'aranés e biarnés e son duas lenguas qui presentan enter eras diferéncias sonque dialectaus, qu'èm d'acòrd.
