Deu mot "rèn" en gascon e en las lengas deus vesins.

Las lengas escandinavas qu’an dus mots tà designar lo rèn. Un qu’ei simple : ren (suedés, danés) o rein (norvegian) o hrein (islandés). L'aute qu’ei un mot compausat, format en ajustar a la seguida deu prumèr mot, lo mot qui vòu díser bèstia, animau. Per exemple en suedés que i son los dus mots sinonims:  ren e  rendjur;  en norvegian que son rein e reindyr. 

Perqué  reindyr (lit. rèn–animau) e non sonque rein, mei simplament ? Pr’amor a l’origina deu mot ren o rein que i èra lo mot  hran o hrein  qui devèva estar ua sòrta d’adjectiu. L’arraditz indoeuropèa d'aqueth mot (krn, arraditz segondària de kr) qu'ei de bon arreconéisher : que la tornam trobar dens mots nostes com crani e còrn  (còrn en lengas germanicas que s'i ditz horn). Lo mot hrein o hran que ‘s referiva a l'òs deu cap, au còrn. Dongas, la significacion prumèra de hreindyr que devèva estar quauquarren com «animal dab còrns,  animal cornut ». En latin, qu’avem çò de medish dab lo mot cervus (cèrvi en gascon).  Etimologicament, cervus qu'ei, en realitat, un adjectiu  qui significa dab còrns, cornut  (keru-us).  Lo mot ancian Hrein que devèva estar un equivalent semantic deu latin cervus, qu’ei a díser qui’s devó compréner com un adjectiu qui volè díser « cornut » abans d'estar emplegat com substantiu tà designar lo quiti animau, exactament com cervus en latin.  En occitan contemporanèu, que i son hèras los exemples d'adjectius pres com a substantius tà designar animaus o plantas. Per exemple, qu'avem flamenc, allusion a la color roja deu plumatge de l'ausèth,  o enqüèra becarrut, qu'ei a díser qui a un bèc gròs, un becàs. Qu'ei lo nom lengadocian  deu flamenc.

Lo mot norués hreindyr qu’evoluè tà reindyr  (norvegian), rensdyr (danés) e rendjur (suedés). A costat deu mot compausat, que trobam tanben com a sinonims los mots simples provienent de hrein : ren (danés e suedés) , rein (norvegian) . 

Lo mot norvegian reindyr qu’estó incorporat en anglés (reindeer) ,  on i acacè lo mot hran (auta forma de hrein) qui èra lo de l’anglés vielh. L'irlandés, lenga celtica, que s'inventè un mot compausat : réinfhia, qui combina lo mot d'origina escandinava réin (rèn) e lo mot irlandés fia qui vòu díser cèrvi.  La i de réin n'a pas valor de vocau aquiu, que serveish sonque tà indicar quin e cau prononciar la consonanta "n" qui segueish, segon ua règla grafica e fonetica  pròpia deu gaelic. Lo mot irlandés qu'ei evidentament un calc deu mot anglés reindeer, puishqu' en anglés deer a pres lo sens especializat de cèrvi.

Los dus mots escandinaus, lo de forma simpla (ren) e  lo compausat, que viatgèn de cap au sud. L’alemand que s’incorporè  ren hens lo lexic (das Ren) e que s’adaptè com sinonim de ren lo mot compausat Rentier (tier que vòu díser animau en alemand). De la medisha manèra, lo neerlandés qu’a ren e rendier (dier: animau en neerlandés). En alemand com en neerlandés, las formas compausadas que son las mei correntas.

Aquestes dus mots non s’arrestèn pas a la frontèra de Germania. Lo mot compausat  qu’estó incorporat en francés devath la forma rangier, probablament per l'intermediari deu mot alemand, o mei exactament d'un mot escandinau manlhevat per l'alemand -probablament deu danés- e grafiat a l'alemanda , abans qu' estore adaptat a la mòda de l'alemand modèrn.  *Rendjier > rengier o rangier en francés.  Durant quauques sègles, lo mot rangier (tanben grafiat rengier, var. ranger) que coneishó un gran succès en francés e shens designar sonque lo noste rèn. La semblança fonetica de rangier dab sanglier que hasó que los dus mots e's podón con·hóner enter si e quitament ibridizà's. Per exemple lo poèta Joachim du Bellay (sègle 16) qu'emplega lo mot ranger per sanglier e que trobam lo mot ibrid ranglier en tèxtes d'autes autors tà designar o lo rèn o lo pòrc-sanglar.

Contràriament au son parion ren, lo mot rangier non s’i escadó pas tà passar las frontèras meridionaus de França. La causa n'ei probable la soa fonetica  pro particulara, complicada e plan francesa, e fin finau pro desagradabla. D'aulhors, rangier qu’acabè per càder en desús hens la  lenga francesa au profieit deu son sinonim concurrent ren, arribat en francés en viéner de l'alemand, e vadut renne en grafia francesa. Totun, lo mot rangier n’a pas completament despareishut deu lexic francés contemporanèu. Que'u i trobaratz plan present pr'amor lo mot rangier  que continua d'estar emplegat tà designar la figura deu rèn en eraudica.

Dongas lo mot escandinau  ren que contunhé lo son viatge de cap au sud, solet, shens lo son parion  rangier, oblidat hens las "pobèlas" de la lenga francesa. L’aragonés qu’a ren e reno, lo catalan qu’a ren, lo castelhan e l’asturleonés qu’an reno, lo galician reno e rena, lo portugués qu’a rena, l’italian qu’a renna, lo romanch qu’a ren etc. Lo portugués e l’espanhòu qu’an tanben lo mot rangífero, adaptacion de rangifer, lo nom pseudo-latin deu rèn. Rangifer, o meslèu rangyfer, qu’ei un neologisme enigmatic, lhèu un crotzament enter  lo mot latin ramiferus, lit. qui pòrta ramas, e un aute mot, sia un mot lapon raingo (adaptacion deu mot germanic en sami) sia lo mot francés rangier. Aqueth neologisme rangyfer,  o rangifer segon lo naturalista suedés Linnaeus, que remonta tau sègle XIII. Qu'estó inventat per (Sent) Albèrt lo Gran, l'avesque de Colònha.

En occitan, que i son dus mots prepausats en concurréncia tà designar la nosta bèstia. L’un qu’ei lo quite mot rangièr qui trobam notat hens Mistral : un beròi francisme a maudespieit de la soa cara occitana. En realitat, lo mot rangier n'ei pas atestat en cap document de l'occitan ancian ni mejan. Mistral que'u senhala au TdF, totun que balha com a illustracion ua citation de Gaston Febus tirada deu son libe" le livre de chasse" escriut sancèrament en francés. "La rangier est une beste semblable au cerf". Mistral que devè ignorar lo mot, plan atestat en francés ancian e mejan totun cadut en desús e en l'oblit en francés modèrne, lhevat au camp de l'eraudica. Lo poèta provençau que's degó figurar- a tòrt- lo mot qu'èra un occitanisme. L’aute mot qu’ei lo mot d’origina escandinava rèn, un neologisme en occitan, qui remonta tà la debuta deu sègle. L’avantatge deu mot rèn, adoptat peu diccionari de Per Noste (gascon) e peu de  Ch. Laus (lengadocian), e per d'autes en seguir, qu’ei multiple : que demora hens la continuacion de las solucions de las lengas sòrs deu gascon. En particular, l’aragonés e lo catalan qu'an, tots dus,  incorporat lo mot ren. Lo mot rèn qu’ei de fonetica simpla e que’s pòt incorporar en tots los dialèctes e dab tots los sistèmas grafics institucionaus en vigor, shens cambiament.  N’ei pas briga lo cas de rangièr, qui no’s prononciarà pas parièr  d’un parlar a l’aute pr’amor de la seguida « gi ». Aqueth mot rangièr que presenta ua fonetica mei qu’estranha en gascon. D’aulhors, tà sajar de har lo mot mei engolider peus gascons, la wikipedia occitana que se’n va inventar un variant "gasconoïd" : rangèir. Totun, aqueth barbarisme vertadèr que sona mei que lèd en gascon (« rranyèy » ). Lo mot « rèn » que sona hèra mei simple, hèra mei clar e hèra mei beròi e non pas sonque en gascon, senon en las autas modalitats, que tròbi jo.  En tot cas, hens los diccionaris gascons, lo Tot en Gascon inclús, lo mot rangièr o los sons variants pseudo-dialectaus n’i son pas. Que n'i a sonque lo mot rèn.

Aquò dit, lo recors a un francisme o a un neologisme tà díser rèn n’èra pas briga inevitable. Los bascos que disen elur-orein (lit.  nèu-cèrvi). La  solucion qu’ei identica en breton : karv-erc’h  (lit. cèrvi-nèu). En lenga jerriesa, qui ei  normanda, que disen chèr du nord, solucion compartida dab l’ebrèu ‘ayal hatsafon (lit. cèrvi deu nòrd). En chèc, que disen indiferentament sob polární e sob arktický (cèrvi polar, cèrvi artic), etc…Cèrvi neviscós, cèrvi nordenc, cèrvi polar, cèrvi artic, non hasè pas besonh  gran imaginacion tà  trobar solucions alternativas.

Totun, jo que pensi non hè pas besonh abandonar lo mot rèn au profieit d’unha auta expression quina que sia. Los autes n'an pas tanpòc besonh d’abandonar lo mot rangièr se’us agrada. De totas mòdas, quan parlen provençau, n’emplegan pas, e n'an pas a emplegar, mots nostes com gahús, sarri o panquesa. Nosaus tanpòc n’avem pas a emplegar mots estranhs com chin, gau  o rangièr tà díser can, poth, hasan o rèn. Lo gascon qu’ei en contacte dab l’aragonés, lo catalan, l’espanhòu e lo lengadocian qui, tots, an lo mot rèn, ren o reno. Lo maine gascon n’ei pas ni ua isla ni un finistèrre lingüistic. Qu’ei un pont de cap a las lengas d'Espanha. N’ac cau pas jamei desbrombar. Qu'ei tanben pr'amor d' aquò lo mot rèn que ns'està plan miélher que non pas lo mot rangièr qui'ns sembla viéner d'unha auta galaxia.

En tot cas, que'vs desiri a tots un bon an nau 2013!!!!

Un gasconisme: adirèr.

Lo gascon qu'a un mot pròpi, adirèr (n.m.) qui significa  pena, tristèr, mau d'amor (Palay). Aqueste mot n'existeish pas en occitan e en las autas lengas vesias, qu'ei dongas un gasconisme vertadèr. L'adjectiu qui'u n'ei ligat qu'ei adirós: triste, gahat per l'adirèr. Lo mot "adirèr "que vien deu vèrbe adirar.

En gascon,  lo vèrbe  adirar que vòu diser  anujar, avejar, aburar. Que non cau con·hóner  los adjectius adirós  e adirau (m/f) : lo prumèr que vòu díser gahat per l'adirèr, triste, melancolic lo dusau qu'ei sinonim d'avegiu, aburiu.

L'etimologia d'adirar qu'ei latina: lo vèrbe qu'ei format a partir de ad + ira qu'ei a díser, literaument, de cap a l'ira , de cap a la colèra. Lo mot qu'existeish en lengadocian e en catalan: respectivament asirar e aïrar. Totun, lo mot qu'a ua significacion particulara en gascon e ua auta en lengadocian, plan diferenta de la gascona, mentre lo mot catalan que combina o combinava las duas. 

 Las significacions deu mot asirar en lengadocian que son las de sentir òdi (odiar) e d'iritar, pas briga la de l' adirar gascon.   Lo lengadocian qu'a un mot derivat d'asirar:  l'asir, qui ei sinonim d'òdi e qui n'existeish pas tanpòc ni en gascon ni en catalan. Asir que vien d'asirar com desir vien de desirar. L'adjectiu lengadocian asirós que significa verenós (aplicat tà a ua persona),  mentre lo medish mot adirós, en gascon,  que vòu díser triste, afligit, en particular peu mau d'amor, l'adirèr. Qu'ei de remarcar lo gascon n'a pas de mot especific tà virar "asirós". Lo gascon qu'emplega "verenós". L'òdi qu'ei un veren peus gascons. Lo quite vèrbe odiar qu'ei absent deu diccionari gascon de Palay e deu Tot en Gascon de Morà mentre  òdi  que i ei hens los dus,  o sia que tanpòc lo vèrbe lengadocian asirar non sembla aver nat equivalent semantic en gascon. L'"asir" qu'ei occitan, pas gascon. 

Quant au mot catalan aïrar, que vòu diser  aburar hèra, iritar  en la lenga contemporanèa. Autes còps,  aïrar que volèva tanben díser odiar. Totun, en catalan contemporanèu, aquera darrèra significacion qui ei la deu mot lengadocian, qu'ei caduda en desús.

Lo mot, a l'origina, que devè aver los dus (o tres) sens: 1- iritar, aburar e 2- odiar.  Lo gascon que s'a perduda la significacion d'odiar, lo catalan que'n guarda traças, totun la significacion d'odiar que i ei caduda en desús.  Lo lengadocian, en cambi, que s'estima mei balhar lo sens d'odiar au mot. La nocion de tristèr, de pena, d'amorosèr penós e decebut, qui los gascons e ligan a l'etimon, que sembla estar ua invencion especificament gascona.

La mia craba d’Eishalabra (cançon)

La mia craba d’Eishalabra (cançon)

Bèth temps a, qu’anèi entau borg d’ Eishalabra,

En Aude, non luenh de Mirapeish,

Non tà crompar-m'i ni carn ni peish,

Mahé, b’èra tà’m cuèlher ua bèra craba!

En çò de la Sòfia, ua craba que’m trobèi:

Ua  de plan blanca e ventruda,

Just çò qui cau de pamparruda,

Autalèu argüeitada,  jo que'm l’adoptèi.

Aquera craba qu’èi  de la bona traca

Dont e son hèitas las bodegas

Qui's pòden audir a cent legas,

non de las qui s’ac hèn patrica-patraca.

Quan ei òra de sortir mila sons deu pregon,

Que s’en.hla la botassa blanca,

E, perfin, lo bordon b’arronca !

Lo cant crabèr que pòt començar adarron.

La mia crabeta no’s vòu pas carar  hèra !

Be lança dab gai sa melodia,

De galhcantant a sococ, tot  dia.

Qu’arressoa, hòrt e clar,  la caramèra !

En bals b’ei la craba qui vòu  miar danças !

Dab lo bordon, qui disen bonda,

Qu’acompanha de long la ronda 

Deus branlons, los shòtishs, las pòlcas, las valsas

E totas las cantas deu parçan e d’aulhors.

Be’n coneish hèra, la crabeta !

Mei pèthen·hlada qu' ua trompeta,

Que marca la cadença d’un ahur gaujós.

Lo bal fenit, la craba que’s bota trista,

Lo lum de l’empont qu’ei atudat,

Lo grailaire que se n’ei anat,

Los dançaires qu’an tots abandonat la pista.

E tot d’un còp, shens hicà’i  nada consciéncia,

Dab ua susmauta de dolença

Que largueja la soa planhença.

Plan que còrhereish a tota l’assisténcia !

 Atau qu’ei la crabeta : que sia gaujosa,

O ben adirosa, be canta !

Tostemp dab estrambòrd qu’encanta

L’audiéncia conquesida,. B’ei plan urosa 

La mia craba d’Eishalabra !

Lexic
- Mahé :  ma fé.
- Pamparruda: ventruda. Ua pamparra qu'ei un ventràs. D'ua bèra hemna, que se'n ditz tanben qu'ei ua "bèra pamparra". Deu costat d'Ortès, la pampa qu'ei ua monaca; lo mot que serveish tanben tà designar  ua hèmna aprestada.
- Argüeitada: aueitada, guardada, espiada, vista.
- Traca: genre, espècia, qualitat, aparéncia.
- Bodega: cornamusa de la Montanha Negra.
- Patrica-patraca: dab dificultat, malament.
- Botassa:  pèth, qu'ei a díser lo recipient de cuer on s'i guarda vin o un aute liquide, bota grana.
- Galhcantant:  só-rai, punt d'auba (de galh + cantant),
- Sococ: auba deu ser, nueitòta (de só = sorelh + coc = cocant).
- Arressoa: ressona.
- Caramèra: instrument de vent qui fonciona dab ua espiula  (incha), deu genre cornamusa, auboés o clarineta.
- Shòtish (n.m.): escotisha (n.f.) (dança).
En francés, aquera dança que's dishó schottish de 1850 dinc a las annadas 1915.  Com a conseqüéncia de l'antigermanisme francés durant lo conflicte dab Alemanha, que decidín de remplaçar aqueth mot,  d'origina alemanda (schottishe), peu mot anglés scottish  Totun, en lenga anglesa, la dança que s'i ditz plan schottishe e non pas scottish. A despieit deu nom,  la dança que vien de l' Euròpa centrau, probablament de Chèquia,  que non d'Escòcia. En catalan, aquesta dança que s'i ditz xotis (n.m.), en espanhòu e en italian qu'ei chotis, en portugués deu Portugau chotiça (n. f) o xote (n.m)  en brasilian ( la dança qu'ei hèra populara au Brasiu, en particular com a dança deu forró), en suedés e danés shottis...Com jo non soi pas briga anti-alemand e que demori de sentiment pregonament europèu, qu'èi presa la decision d'evitar lo francesisme anglés scottish e d'adoptar, o meslèu de restituir, lo mot shòtish en gascon  (o sia chòtis en gràfia occitana non gascona, qui non coneish pas lo digraf  sh).
- Pèthen·hlat: orgulhós, fièr (de pèth + en·hlat)
- Ahur (/a'hy/), (n.m.. ): biaish, faiçon, anar, traca.
Ahur qu'ei la forma gascona de agurĭum  qui balhè en catalan e occitan aür - uei lo dia extints (cf. lo derivat occ. aürós)- en basco agur, en francés heur (heureux,  etc). Notatz la confusion enter lo gasconisme ahur e lo gallicisme: alura (fr. allure) pres com a forma femenina de ahur.  (L'ahur - L'alura). Los vèrbes qui'n derivan: ahurar e alurar,  que son sinonims enter si.
En catalan, lo medish mot aür qu'èra escriut ahur en grafia antica. Totun, que cau raperar la h en catalan no's pronóncia pas jamei.  Quitis gasconismes com gahús e cohet (diable) que vaden gaús e coet (huec d'artifici) en catalan.
 En catalan vielh, lo mot aür qu'èra emplegat com a exclamacion: aür!  tà exprimir l'equivalent  deu noste:  hurrah! mentre, en basco, agur! qu'ei emplegat tà diser adiu, adishatz, salut; agurrak:= salutacions.
- Grailaire: jogaire de graile (auboès deus Monts de Lacauna).
- Adirèr : pena, tristèr, en particular mau d'amor. Qu'ei un gasconisme.
- Adirós: triste, gahat per l'adirèr. Notatz que lo vèrbe  adirar e vòu diser  anujar, avejar, aburar. Alavetz, non cau pas con·hóner adirós (triste) dab adirau (m/f) (avegiu, aburiu).
L'etimologia d'adirar qu'ei latina: lo vèrbe qu'ei format a partir de ad + ira qu'ei a díser, literaument, de cap a la colèra (un chic com l'invèrs de desirar, a l'origina). Lo mot qu'existeish en lengadocian: asirar e en catalan: aïrar. La significacion deu mot asirar en lengadocian qu'ei  odiar e iritar. Lo lengadocian qu'a un mot derivat d'asirar:  asir, qui ei sinonim d'òdi e qui n'existeish pas ni en gascon ni en catalan. Asirós en lengadocian qu'a ua significacion completament diferenta de la deu mot gascon adirós. Que i tornaram hens lo pòst qui segueish.  Quant au mot catalan aïrar, que vòu diser avejar hòrt e iritar en la lenga contemporanèa.

Horar n'ei pas tostemps horadar.

A còps, que’s cau menshidar deus faus-amics en gascon e en lengadocian. Un mot qui pòt paréisher comun au gascon e au lengadocian n’a pas tostemps la medisha significacion dens los dus idiòmas. Com prumèr exemple, que i botarèi lo mot lana. La lana en gascon qu’ei la landa en lengadocian, mentre la lana en lengadocian qu’ei la lan en gascon (lan dab n velara o muda: lo mot que's pronóncia  /laa/ o /lang/ segon los parlars). 

Un dusau exemple qu’ei lo vèrbe gascon horar (sinonime de trepejar). Aqueth mot que provien deu latin tardiu fullare (lengadocian folar, catalan follar). Lo mot gascon horar qu’ei donc l’exacte equivalent deu lengadocian folar , que non lo deu lengadocian forar. Lo mot lengadocian forar (far un forat, o sia har / hèr un horat) no’s ditz pas atau ni en gascon ni en catalan. En gascon contemporanèu, qu’ei horadar. Qu'ei tanben foradar  en catalan. 

Totun, lo gascon qu’a conservat lo participi passat horat  qui significa traucat, pertusat, com dens lo toponime Pèirahorada. Aqueth mot  qu'ei ua fòrma conjugada de l'aute vèrbe horar -uei lo dia cadut en desús- sinonime de horadar (forar en occitan non gascon).  Tà evitar la confusion enter los dus vèrbes horar, lo gascon que s’inventè lo vèrbe compausat pèhorar. L’addicion deu mot pè aquiu que marca l’accion de trepejar en evitant atau la confusion dab lo sens de horadar. Aquera confusion que demora evidenta dens l’expression "carrèra horada". L'expression qu'ei compresa en gascon d'uei lo dia com carrèra trepejada, qu’ei a díser carrèra publica, ua via qui la gent e pòden gahar tà caminà’i. En cambi, en occitan non gascon, "carrièra forada" que contunha de voler díser carrèra perçada, traucada. 

Dus sonets gascons

 Sonet tà la lenga gascona.

Despuish qui m’estanquèi a Lorda per escàs,

Que’m sorteishen mots beròis, tostemps, shens cessar.

En poèmas navèths que’us voi tots acessar

Tà que s’i sentescan tots ad aise en tots cas.

Emparats hens vèrs ciselats ena mia lenga,

Que son mots qui lugrejan com estelas

qui teishen en cèu negre unh arrèt de telas

de lutz. Diu volha qu’atau tostemps s’avienga !

Quau ei este idiòma qui’t hè tanta hrèita 

E qu’empleguè la Senta Verge hens ua còva ?

Quin s’apèra aquera lenga d’alcòva ?

De mots gascons aquera lenga qu’ei hèita,

Gascon qu’ei eth son nom, gascon plan que sona.

Diu me dau, era mia lenga b’ei gascona !

Sonata tà Chelo.

Chelo que sona com ua doça sonata

De nòtas claras e de timbre celestau.

Chelo que hè arressoar per tot l’ostau,

Botassats d’arríder sonant a tocata.

Chelo que sona com  un infinit consòu

Qui t’arreviscola per nueits acorcidas,

Quan las amnas e’s hèn un chic deprimidas

E lo tristèr e’t vòu cambiar en praube hòu.

Chelo que sona com l'unic apatziment,

Quan l’adirèr e ‘t crudanha l’esperit

E qu’as lo còr espravat  per bèth patiment.

Totun, tàd Amor non hè hrèita nat turment

E au pregon medish d’un praube còr herit, 

Que s’i està Chelo,  que non nat  esturment.

Un bèth arram, o quin e's hèn e des·hèn las istuèras miticas ...

Qu'èi trobat per escás aqueth explic suber l'origina deu petit nom "Beth" en un forum en castelhan.

Güeratz lo tèxte en version originau:

Yo tengo una hija ya de 2 años cuyo nombre es Beth y viene de Betharram.
Etimología del nombre: Beth: hermoso; Arram: ramo; Virgen del ramo hermoso. 
 Historia: Salvó de las aguas del Gavé, torrente peligroso del sur de Francia, a una niña que se ahogaba, tendiéndole una rama. En mi caso particular fue en agradecimiento a esta virgen porque mi hija tuvo graves problemas de salud al nacer y de alguna manera tambien fue salvada.
Espero que te sirva esta información. 
Suerte
Maru

O sia en lenga ben gascona: 

Jo qu'èi ua hilha, ja de 2 ans, de nom Beth qui vien de Betharram.

Etimologia deu nom: Bèth arram, Verge deu bèth arram. 

Istuèra: Que sauvè de las aigas deu Gave, torrent perilhós deu sud de França, a ua gojateta qui s'i negava, en tot parar-la un arram. En men cas particular, qu'estó unha arregraciada tad aquera verge pr'amor la mia hilha qu'avó problèmas de santat deus grèus en nèisher e d'ua manèra tanben qu'estó sauvada. 

Espèri que't servisca aquera informacion.

Sòrta

Maru

Non sèi pas d'on aquera brava hemna aurà tirada aquera istuèra, se l'auràs inventada o non; en tot cas, que m'a agradat.

Abauquir non vòu pas díser abauquir

Lo vèrbe abauquir n'a pas briga lo medish sens en occitan non gascon qu'en gascon. En occitan non gascon, abauquir qu'a la significacion de tascar, tepar, arrecobrir un terrenh en plantar erbilhon, mentre qu'en gascon, abauquit que vòu díser hèit, vadut abauc.  L'adjectiu abauc / abauca qu'ei  un gasconisme sinonim d'aspre,  ua lenga abauca que's ditz d'ua lenga qui a guardat la sensacion d'aciditat après aver tastat quauquarren acid.
Adara, la question qu'ei de saber quina relacion i pòt aver enter lo sens de tascar e lo de botà's acid????

E la mar e l'amor (P. de Marbeuf)

E la mar e l’amor an l’amarèr ‘n partatge.

La mar es amara, e l’amor es amar,

S’abisman hens l’amor autanplan com en mar,

Pr’amor n' i a pas mar ni amor shens auratge.

Lo qui tem la mar, que s’este au ribatge.

Lo qui tem los degrèus qu’òm pateish en aimar,

Que no’s dèishe jamei dab l’amor eslamar

Se no’s vòu negar hens un darrèr viatge.

La mair de l’amor es hilha de la mair-aiga,

Lo huec geish de l’amor, sa mair geish de l’aiga,

Totun l’aiga contra 'queth huec manca d’ armas.

S’aiga podè tuar un brasèr amorós,

Ton amor qui’m brutla es tan hòrt dolorós

Que n’atuderí lo huec d’ua mar de larmas.


Pèir de Marbeuf  (1596-1645)

Gasconismes e dialectologia catalana

La preséncia gascona en la Catalonha de la fin de l’atge miejan dinc au sègle XVII qu’èra importanta, pro importanta tà deishar traças hens lo lexic deu catalan formau e/o colloquiau. Lo lexic gascon qu’ei pròishe deu catalan, n’ei pas tostemps aisit d'elucidar la provienéncia d’un mot particular, se catalana, se occitana o se gascona. Totun, que i a quauques formas que son plan caracteristicas deu gascon, com e'n son pai, mai, frai e Pei (cat. :  pare, mare, frare/germà, Pere, occitan stricto sensu: Paire, maire, fraire, Pèire). N’ei pas un azard s’aqueths quate mots o noms s’arretròban en catalan, senhaus d'aqueth parlar ibrid gasconocatalan testimoniat peu Diccionari Catalan- Valencian-Balear ("ha vingut el meu frai ", per ha vingut el meu germà), enqüèra que la lor procedéncia gascona i sia ignorada. Expressions e mots ben catalans com beure a galet, galleda,  porró, coet, Déu n’hi do!, non s’explican aisidament en dehòra deus gasconissims béver a galet (galet forma diminutiva de gau < canalis), galeta (<  gau, de canalis), porron e poron (< pullone(m), forma afixada de pullu(m)), Cohet  (lo nom deu diable) e l'arneguet criptic Diu me dau! (per Diu me damne!).

A l’entrada deu mot Pei, lo diccionari Català-Valencià-Balear que’ns cita lo tèxte d'un testament de 1400, de Na Guiamoneta, molher d’en Pey Senahuja... En aqueth document, que s’i tròba un dusau Pei, de la ciutat de Queralt. Lo nom Pei qu’atesta de la gasconitat d’aqueths dus protagonistas, e non deu pas èster un azard que dus gascons s’arretròban mentavuts hens un medish document.

A trenta kilometres de Sanaüja (Lhèida) d’on èra lo prumèr Pèir, que’s tròba la ciutat de Solsona. Lo parlar catalan de Solsona (Lhèida) qu’ei aus limits deu catalan occidentau e deu catalan orientau. Qu’ei considerat com deu catalan centrau (doncas deu grop orientau), dab trets de transicion de cap tau nòrd-occidentau.  Que’m sembla interessant de soslinhar aqueste parlar solsonin que presenta aumens tres caracteristicas compartidas dab lo gascon. La prumèra qu’ei la diftongason de la o iniciau atòna, tret qui caracteriza e distingueish lo gascon de la rèsta de l'occitan  : en solsonin com en gascon, que disen aulor, auliva, (h)aunor etc…per olor, oliva, honor.... La dusau, tanben gascona, qu’ei l’"ar "protestic indusit per la r iniciau : la sopa s’arrefreda per la sopa es refreda. Un tresau tret, aqueth en partida gascon, que s'amerita tanben d’èster notat: a Solsona, la a atòna finau soa com ua "o" obèrta  e non pas com ua "a" obèrta com en catalan occidentau, ni com ua "a" escura /ə/ com en catalan orientau.
Aquera caracteristica deu parlar solsonin que hasó escríver au poèta berguedan Climent Forner vèrs deus famós (Carta de l’amic canonge, 1968):
"Oh la ciutat del nom que tot sol sona
amb una "a" que és una "o"...
E seré possible que lo pes de la comunautat gasconofòna  de Solsona estosse estat pro important tà  influir linguisticament suu dialècte locau o ben e s’ageish de tres coincidéncias ? Aqueth ahèr que s'ameritaré un estudi especiau, que tròbi jo.

L'influéncia gascona en Catalonha: Jan de La Rèula / Jan del Riu

L'influéncia gascona en Catalonha n'ei pas sonque lingüistica, que s'arretròba tanben dens la tradicion populara.
Se comparam lo rondèu gascon "Jan de La Rèula", verdadèr imne tradicionau de la vila de La Rèula, dens l'Entre Duas Mars, en Nòrd-Gasconha, dab la cançon catalana "Jan del Riu", qu'ei hèra temptant de véde'i ua relacion de filiacion. Lo títou de la cançon gascona qu'ei estat adaptat en catalan e las paraulas cambiadas, totun lo ritme de rondèu gascon qu'ei estat conservat e la melodia que's dèisha arreconéisher enqüèra.


Jan de La Rèula (Nòrd-Gasconha):



Jan de la Rèula, mon amic,
 A quala òra son las marèias ?
 Aquesta nuit, a mijanuit,
 A tota òra de la nuit!



Jan de la Rèula, mon amic,
 Ah que ta fama es mau cohada !
 Mena-me-la, te la coh'rèi,
A l'ombreta dau perseguèir !

Que vse'n presenti unha auta version tà balhà'vs ua idèa de las formas que pòt préner l'aire. Aquera version, interpretada per un parelh biarnés, qu'ei presentada com tradicionau biarnés e qu'ei hèra diferenta de la d'abans.

E adara,aquiu qu'avetz la cançon Jan del Riu, ua cançon tradicionau de Catalonha. La parentat de l'aire dab lo nòste rondèu Jan de la Rèula qu'ei evidenta. Que n 'ei ua version en mòde major en lòc de minor. Lo títou qu'ei estat adaptat, lo "de la Rèula", shens significacion per un catalan, qu'ei estat arrevirat en... del Riu! E las paraulas qu'estón completament reescriutas.  

Jan del Riu és arribat
amb un pot de confitura;
Jan del Riu és arribat
amb un pot de raïmat.

N'ha portat un violon
per fer ballar les minyones,
N'ha portat un violon
per fer saltar los minyons.

Jan del Riu és arribat
amb una carga de monines;
Jan del Riu és arribat
amb una carga d'escarbats.

N'ha portat un violon

per fer ballar les minyones,

N'ha portat un violon

per fer saltar los minyons.

Jan del Riu és arribat
amb una bóta de vi ranci;
Jan del Riu és arribat
amb una bóta de moscat.

N'ha portat un violon

per fer ballar les minyones,

N'ha portat un violon

per fer saltar los minyons.

Ua auta version en catalan, mensh dialectau aquera:

Salmigondin

Lo salmigondin qu'ei ua varietat mau fixada de neogascon qui dauguns e tròban normau. Totun, normau, non n'ei pas. Ni tanpòc ua tèsi de doctorat en sciéncia deu lengatge non haré deu locutor de salmigondin un locutor de gascon corrècte. Urosament, lo locutor de salmigondin n'ei pas imitat per absoludament nat aute locutor de gascon. Ja que lo locutor de salmigondin afirme que la causa de la mauescaduda d'aqueth parlar qu' ei la non-gasconitat deu son locutor (òc, n'i a sonque un solet, gràcias a Diu), la rason verdadèra n'ei pas briga aquera. Qu'ei meièu la non-gasconitat deu salmigondin.

Diccionari de rimas

La casa editoriau "Per Noste" qu'ei a publicar un diccionari de rimas redigit per J.M. Leclercq. Lo Jan-Marc qu'ei plan conegut com a autor d'un guida Assimil de conversacion en gascon, com a novelista d'expression gascona  e com a musicaire. Que tien tanben ua rubrica d'opinion en gascon hens lo jornalet.

Aqueth diccionari de rimas, non l'èi pas enqüèra a casa. De segur, que vse'n parlarèi autanlèu com l'agi arrecebut. Que l'èi dejà comandat, totun non l'aurèi pas tot a talh pr'amor l'impression qu'a prengut un chic de retard.

Se vse'n parli uei,  qu'ei pr'amor deu mèl de publicitat que ns'enviè Per Noste. Que pòrta un títou enigmaticament bilingüe: Diccionari de rimas / Diccionari de rimas. 

Be m'agrada lo bilingüisme de Per Noste! Dilhèu qu'auram un bèth jorn ua edicion de Vèrd Paradís deu gran Max Roqueta en dobla version: originau e gascona? Aquò que seré un utís hèra pedagogic tant entaus gascons qui's vòlen familiarizar dab lo parlar de Max Roqueta com taus lengadocians qui's vòlen familiarizar dab lo gascon. La pròsa de Max Roqueta n'ei  pas tostemps de bon compréner per un gasconofòne, qu'ac poish testimoniar, e non m'agrada pas briga de recórrer au francés tà cercar la significacion d'un mot en léger ua òbra occitana.



En tot cas, felicitacions tà l'autor J.M. Leclercq e tà Per Noste edicions peu diccionari aqueth! Que'u poderatz comandar suu site de Per Noste en clicant ací.

B'ei long lo camin per Papà Gahús!

Dens lo pòst passat, qu'avem examinat la relacion de filiacion possibla enter lo mot galloromanic *cauus ('kawus) qui balhè caüs en occitan (var. còis en lengadocian e guèhus en biarnés) e l'expression basca *gau huntz o gau hontza, de medisha significacion,  a l'origina deu mot gahús -var. gohús -en gascon (gaús en catalan, gabús en lengadocian).
Ta clavar aquesta seria de posts dedicats au mot gahús, que'vs dèishi dab lo grop bigordan de musica rock Papà Gahús. Qu'an lo bon gost de deféner la lengua en cantar en gascon, ua lenga d'avénguer se los quitis gascons s'ac vòlen.

Duas etimologias distintas tà caüs e gahús: lo galloromanic o celtic cauus/kawos e lo basco (o celtobasco) gau huntz.

Que soi a tornar a la soritz-cauva e e au son sinonim estranh lo "tinhahús". Dens un comentari deu post avant-passat, Eric Gonzales que ns'avisè de que la pronóncia deu mot,  [ˌtiŋəˈhus]  segon Palay, e semblava  indicar un mot compausat: tinha-hus. Aquesta arremarca qu'ei mes qu'interessanta, pr'amor que poiré ajudar a explicar lo cambi d'accentuacion qu'observam enter lo mot occitan (tanben gascon) caüs (variant biarnés guèhus, landés guéhus e guéüs, lengadocian còis) e los mots de medisha significacion qui ne semblan aparentats: gahús, variant gascon: gohús; en catalan: gaús; en lengadocian gabús. 

Deu mot compausat tinha-hus, lo prumèr element tinha qu'ei clar;  lo dusau, pas tant. Non deu pas èster lo mot gascon hus d'origina romanica qui coneishem dab la significacion de husèth. Qu'ei probable qu'aqueth dusau element e represente la traça d'un mot de la familha deu basco huntz (mot deu bascoat nòrd),  o hontza (forma deu mot au sud).  Gauhontza e mes simplament hontz, hontza , o, au bascoat nòrd, huntz, que son mots bascos tà díser precisament gahús.

Autament dit, e en contra de çò qui escrivoi quauques dia a, gahús /gohús e los sons derivats en catalan (gaús) e en lengadocian (gabús) que poderén aver unha etimologia un chic diferenta de la de còis/caüs/guèus /guèhus. Dens lo cas de caüs etc, que seré lo galloromanic *cauus, deu celtic *kawos, dont cauannus  > sent.-nòrd-gasc. chavan, fr. chat-huant; *cauecca > oc. cavèca, fr. chevêche; e *cauetta >fr. chouette e son tres derivats afixats,  un dab un augmentatiu (-annus <  gau -amos), lo dusau dab un despreciatiu (-ekka cf.fr.  pimbêche), lo tresau dab lo disminutiu plan comun. Dens lo cas de gahús /gohús, l'etimologia que seré compartida dab  lo basco gauhontza.  Los mots de las duas familhas etimologicas (galloromanica e basca) que's devon encontrar e ibridizar.

Aqueth mot bascoïd "hus" (basco huntz), uei lo dia extint en gascon, que s'a devut demorar fossilizat dens los mots gahús, tirahus, tinha-hus etc . Que lo quite mot gahús / gohús estosse  arressentit com un mot compausat (ga o go de l'arraditz basca gau: nueit + hus ) qu'ei ua ipotèsi possibla se non probabla. Entà persuadir-nse, que podem comparar lo mot gahús dab lo son sinonim landés gat-hum (dic. de V. Foix) qui ne sembla derivar per mala interpretacion deus dus mots d'origina (pre)basca.

En basco, aqueth mot hontza o huntz,   qu'ei emplegat solet o en combinason. Que representaré lo medish etimon que lo nòste "hus" : basc. huntz =  gasc. "hus" (extint)= rapinhaire deu tipe gahús o gavèca. Ontza qu'ei lo nom d'un "club" de Legorreta (Guipuscoa). Que i ei mentavut ací sonque pr'amor deu logo.

Jo, personauments, de la vita non soi pas jamei entrat hens un "club" d'aqueths. N'ei pas lo cas dab las librerias, que m'agrada hèra hurgà'i.  N'avetz ua a Sent Sebastian, qui v'arrecomandi. Qu'ei la libreria Hontza, sisa au 4 de l'arrua Okendo.


Lo mot hontza, variant de huntz,  que s'arretròba hens mot compausats com gau hontza o gauhontza,  lit. " gahus (de) nueit"  (un brave mercés tà Begoña). Aquesta forma qu'explica aisidament lo nòste mot gahús : gau huntz >gahús e gohús.
La fòto aci-junta qu'ei tirada deu site de venda online de herzio.fm. Lo sac qu'ei ua creacion de oihenart diseinugrafikoa.

Un aute derivat qu'ei Hontzuri o hontza zuri o hontz zuri: lit. gahus blanc qu'ei a díser la dauna blanca o cavèca de bòrda (Tyto alba), mentre que hontzandi o hontz handi (lit. gahús gran) designa Bubo bubo.

Fin finala, que cau arremarcar que lo mot galloromanic *cauus, en celtic vielh *kawos,  e l'expression basca gau huntz - gau hontz e s'assemblan hèra enter si. En basco com en gascon, la preséncia d'ua h (sonòra au nòrd, muda au sud) n'ei pas tostemps etimologica,  la h que pòt servir tà marcar  la debuta d'ua sillaba qui comença per ua vocau. Non podem pas descartar que gau hontz e sia en realitat ua adaptacion basca de *cauus / *kawos per confusion deu mot-arraditz indoeuropèu *kau, un mot onomatopeic qui designa un ausèth cridassèr (ved. X. Delamarre, Dictionnaire de la langue gauloise etc, éditions errance, 2003) , dab lo mot basco gau qui significa nueit. Atau que seré explicada la forma extranha, non gramaticalizada, de "gau" hens l'expression basca "gau hontza". Huntz en basco que significa tanben gèdra, gèira (la planta). L'existéncia d'aqueth omonim e la confusion de cau dab gau que podoran miar tà l'adaptacion basca de cauus en gau huntz (forma septentrionau, la en contacte dab lo galloromanic) e (puish?) en gau hontza (forma meridionau).

Doncas, lo mot *cauus o *kawos que devó estar adaptat en gau huntz o gau hontz(a) e que seré d'aqueth faus idiomatisme gau huntz / gau hontza que vienerén huntz e hontza dab lo sens de gahús. O sia que tant caüs com gahús remontarén au galloromanic cauus o a la forma originau celtica kawos, totun un per via directa (caüs deu cas subjècte de cauus) mentre que l'aute ac haré per l'intermediari de la recontruccion basca gau huntz, deu quau lo mot gascon gahús o gohús a eretat la sua caracteristica de l'accent sus la dusau sillaba, la qui correspon a huntz/hus.

IEO65: paraulas de vielhs.

N'arremerciaram pas jamei tròp los de l'I.E.O.65  per las videos de collectage qui an penjat a youtube. Aquiu que n'avetz quauques-uas. N'i a d'autas.

Que prepausi que las utilizen com dictada de contròle tà verificar se los academicians autoproclamats e autes conselhèrs de la lenga  an tots lo nivèu requesit per la foncion. A vegadas, que'n dobti. N'i a hèra qui'u an, clar. Totun, tots? A véder...

On ns'i aprenem qu'un caüs non ei un gahús e ua cavèca non ei ua gavèca.

Un legedor bigordan, locutor naturau de gascon, que'm hè saber qu'a la montanha gascona, e coneishen los quate mots: caüs, cavèca, gahús e gavèca (dab v= /w/ en la màger partida deus parlars).

Acerà, eth caüs e era cavèca que designan ua rata-penada... En gascon, que i a mes d'un mot o expression entà díser rata-penada: que poish mentàver soritz-cauva, lo hèra injuste e shens-fondament ausèth-tinhós (tinhós= maishant, dolent, mauhasent.  En gascon, lo mot tinha que designa la gala e lo parpalhòu deus teishuts) e lo curiós tinhahus qui ne deriva probablament per crotzament de tinhós (EDIT 23/06/12: o meslèu tinha, ved. lo comentari d'Eric Gonzales) dab caüs, cahüs. Que i horniram lo graciós e enigmatic pishacauda e l'afrós soritz-escauja qui aludeish probablament au mite de la rata-penada shuca-sang.  Lo mot escauja que designa ua infeccion emolitica contagiosa de las vacas e de las oelhas, tanben coneishuda com pisha-sang o pisharroi.




Los (g/v)ascons de la montanha que devón interpretar los mots caüs e cauèca a la lutz deu basco "gaue" (nueit en basco, gaueko : nocturne ).



D'aulhors, la nòsta  cavèca que s'i pòt díser  gavèca (gauèca). La mutacion c->g, que podó èster influenciada peu basco o un substrat afin au basco.
Atau, cauèca -> gauèca e caüs -> gaüs -> gaús/ gahús.
En gascon, gahús qu'ei (mes o mensh) sinonim de cavèc,  de chòt o chòc, de chavan, de duc, de ihon, uhon,  tohohó, torohó etc, etc. Los mots non mancan pas.
La cavèca de la fòto de dreta qu'ei ua dauna blanca (Tyto alba) (fòto wikipedia).


Lo mot chòt / chòc, qui  designa meslèu lo petit gahús migrator Otus scops, que pòt tanben servir tà designar lo crapaut alite (Alytes obstreticans). Qu'ei de notar qu'en latin, lo nom deu gahus, bubo,  qu'a  com variant bufo qui designa lo harri (tanben coneishut com sapo en gascon). Tant lo mot  espanhòu  buho (deu latin bufo) com l' aragonés bubon o bobon (derivats deu latin bubo) que significan gahús.


Mercés a Octavià Alexandre per arrebrembar-me de la relacion cavèca -gaueko!

EDIT: Sus lo mot basco gau hontz, gau huntz, a l'origina deu mot gascon gahús, de medisha significacion, véder lo dusau pòst qui segueish.

Gahús, gaús: un aute gasconisme en catalan e rectificacion de l'etimologia.

En catalan,  gahús que's ditz generaument duc. Totun, en catalan ribagorçan, a la franja aragonesa, que's ditz... gaús.

Lo lexic de la lengua catalana estandard que s'incorporè gaús recentament, en ahigent-s'i atau un aute magnific gasconisme. L'etimologia deu mot prepausada per lo Gran Diccionari de la Llengua Catalana kau - ukio qu'ei erronèa, pr'amor qu'ignoran que l'accentuacion sus la dusau sillaba ei ua invencion gascona e n'ei pas briga etimologica. L'accent etimologic qu'ei sus la prumèra, que'u trobam enqüèra atau en Biarn dab la forma guèhus, e mes generaument en lengadocian: còis, caüs. En gascon, que i podem observar un cambi d'accentuacion de la prumèra sillaba tà la dusau: ga'hús, qu'arretrobam hens lo mot catalan. 

  L'origina deu mot qu'ei celtica, de comparar dab lo mot gau *cauannos e lo noste mot cauèca/cavèca. Lo mot gau qu'ei atestat hens un  tèxte latin deu sègle V, devath la forma cavannus, on s'i ditz qu'ei atau que's disen en Gallia los "ululae aves" (o sia los gahús e las cavècas). Aqueth mot gau qu'ei a l'origina deu breton kaouenn (en breton ancian: kaouann, o sia cavèca en gascon), deu francés chouan, chat-huant (< chaouan) e deu mot gascon nòrd-girondin d'origina gavacha (santongesa) chavan, sinonime de gahús. 

Totun, los còis/ caüs /guè(h)us e ga(h)us que non pòden derivar de cauannus, senon  probablament deu cas subjècte de la forma non afixada *kauus dont kauannus e *kauekka e serén los derivats, lo prumèr afixat dab -annus (possiblament forma tardiva de l'augmentatiu celtic <-amus cf. en francés  "grand-duc" vs"duc") e l'aute dab un sufixe despreciatiu -ekka qu'arretrobam dilhèu dens los mots francés pimbêche, revêche (*kauekka > oc. cavèca, fr. chevêche cf. tanben en catalan los equivalents de cavèca: xibeca e babeca, formas afixadas de xot /chòt  e bubo o babau. Los rosselhonés qu'an lo quite mot caveca).

La h de gahús n'ei pas etimologica, qu'ei la h gascona hicada entà evitar los iatus e tà marcar la sillaba. Lo mot qu'ei grafiat gueus en tèxtes biarnés ancians. Qu'ei possible qu'ajustar aquesta h ajudè a provocar lo cambi d'accentuacion, en tot reenforçar la sonoritat onomatopeica deu mot.

Los nòstes mots que son com los ausèths, non  saben pas arren de las frontèras.

EDIT: Dens un pòst mes recent, qu'èi emesa ua dusau interpretacion etimologica de gahús a partir deu basco  gau huntz de medisha significacion.

Cohet, coet, cohete : un aute gasconisme en catalan e en espanhòu.

Ja sabetz que m’interèssi aus gasconismes en las lengas de la peninsula vesia.

Uei qu’ei lo torn d’un aute gasconisme qui trobam en catalan e en castelhan. Que s’ageish deu mot cohet.

Cohet (dab ua h aspirada) qu’ei lo nom qui los gascons e balhan tau demòni.

En gascon, que i a duas ipotesis possiblas tà explicar l'etimologia deu mot cohet.

La prumèra qu'ei la prepausada per Gerhard Rohlf.
Lo demòni que's ditz cohet pr'amor de las cornetas qui'u cohan lo cap.
La segonda ipotèsi  que hica en relacion lo mot cohet dab lo mot coha, variant de coga, coa e coda, allusion a l’apendici caudau deu quau lo diable e seré provedit segon la tradicion populara. Palay que ns’ensenha coha o coga qu’ei meilèu lo mot landés e baionés, coa qu’ei meilèu deu gascon orientau, coda qu’ei un mot meilèu bearnés.  La co(h)eta, var. codeta etc, qu'ei lo diminutiu de co(h)a, lo mot qu'existeish au masculin dab lo medish sens : co(h)et, codet etc. Doncas, en gascon, lo diable que’s diré Cohet  pr’amor qu'a ua coa. En realitat, dab aqueth sens,  lo mot cohet que deu proviéner de la « gasconizacion » deu mot francés coé , per confusion dab lo mot gascon co(h)et qui, com a substantiu,   e significa "qui a ua coa corteta o amputada". Totun, la coa deu diable n'ei ni corta  ni amputada.  Qu'ei pr'amor d'aquò que pensi lo nom gascon deu diable que seré ua gasconizacion deu mot francés coé - deu latin caudat(um)- qui significava mes simplament qui a ua coa.  En francés ancian,  un  coé o coéi, o coué, quoué o quouvé segon las modalitats o grafias de la lengua d'òil qu’èra un personatge provedit d'ua coa, exactament com lo nòste Cohet. Lo diccionari Godefroy deu francés ancian que nse’n balha ua lista d’exemples deus interessants. Qu'aprenem qu'au demiei deus personatges qui avèvan la reputacion d’estar “coés”, a mei deu dimòni,  que s'i trobavan los “satiras” d’India, e non pas eths solets, que i èran tanben los enemics ereditaris deus francés: los anglés.

 En tot cas, cohet qu'ei lo nom gascon deu demòni, quina que'n sia l'etimologia deu mot.

En catalan, lo mot  coet (autescòps grafiat cohet) que i ei atestat sonque despuish 1445 segon lo GDLC. Qu’èram alavetz en plen “boom” de l’immigracion gascona au Principat. En Catalonha, aqueth mot que i estó emplegat  tà designar ua  innovacion importada de China: lo huec d'artifici. L’innovacion semantica, qui devèva acompanhar l’innovacion tecnologica,  que la devem probablament a la preséncia d'immigrants gascons, hòrt nombrós en la Catalonha de l'epòca.


 La dita innovacion semantica que deu proviéner de la tradicion deus "balls de diables" (danças de cohets), plan viva per tots los País Catalans. Aquera tradicion, tipicament catalana, qu'ei anciana, que tròba las soas originas dens representacions escenicas de caractèr religiós en la Catalonha deu sègle XI. L'introduccion de l'art pirotecnic dens l'execucion de las danças de diables que deu remontar aumens au sègle XV com ac testimònian las mencions de crompas de polvora qui trobam associadas ad aqueras hestivitats hens archius catalans de l'epòca (vej. l'article ball de diables a la wikipedia catalana).  Lo mot cohet en catalan que  seré un eretatge de la lengua deus sautataulèrs gascons encargats de realizar las danças de diables  en la Catalonha deu sègle XV. Que's pòt aisidament imaginar qu'au sègle XV, l'ofici de "diable" e devèva èster considerat  com "vilanesc" (vilan, indigne) peus catalans, doncas reservat taus immigrants gascons. Aqueths que hasèvan de " cohets" e los catalans qu'interpretèn lo mot com  "huec d'artifici". Las duas videonetas qui segueishen que vs'amuishan de qué èm a parlar exactament, atau que compreneratz miélher.

Lo mot que passè deu catalan tau castelhan jos la forma cohete, dab la medisha significacion de huec d'artifici.




Puish, hèra mei recentament,  los mots coet (en catalan) e cohete (en castelhan) qu'acabèn per designar ua auta invencion modèrna: la fusada

Adara lo cohet qu'ei sortit de l'in·hèrn entà pujar dincau cèu enlà  tà arrejúnhe'i l'espaci intersiderau!

Lo cortau d'Aulús

Un legedor, interessat peu men pòst sus los etimons gascons (b/v)aran e sela (titotat: lo baran, la sela e l'esperit deus ancians, véder aquiu) e la lor relacion dab la cultura pastorau pirenaïcocantabrica, que'm demanda si los "sels" qui trobam en Astúrias e Cantàbria (Sel),  o sia los Saro, Sarobe, Saroi deu Bascoat, o los Saroi, Sarroi, Cujalar, Sarralh, Cortau de Bearn-Oèst Gasconha, e's  tròban tanben dens los Pirenèus centraus.
La responsa qu'ei definitivament òc, com ac testimònia lo libe de Jean-Pierre Laurent consacrat au dialècte gascon d'Aulús. Lo mot cortau que i ei conegut, e ua definicion que'n balha J.P. Laurent que correspon hèra plan a la deu "sel".
Aquiu qu'avetz las definicions deu cortau segon J.P. Laurent (2002) :
un "courteau" est
1- soit une cabane abri sommaire faite avec des branches, détruite en fin d'été et reconstruite l'année suivante,
2- soit plus souvent une cabane en pierre sèches à toit en rondins recouvert de lauses ou de mottes de gazon, bâtie au milieu d'une aire circulaire ceinte d'une palissade de pieux  suffisamment hauts pour protéger l'ensemble des loups et des ours. Le courteau a trois pièces: une pour le berger et sa famille, une pour entreposer le fromage et une pour les bêtes. Le courteau, toujours situé à la lisière d'une forêt, est d'usage pastoral.

Adonc, lo cortau  d'Aulús n'ei pas significativament diferent deu "sel" de las vaths  pasiegas ni deu "saro" basco. Que i tornam trobar lo baran de husta (las baranas), caracteristic deu "sel", dab la cabana a la plaça de la pèira cenicera.  Lo cortau d'Aulús qu'èra enqüèra utilizat au sègle 19.

Lo gascon cortés dens lo teatre de Lope de Rueda (1510-1565)

Lope de Rueda qu’èra un escrivan e comedian andalós, neishut a Sevilha en 1510. Qu’estó l’inventor en Espanha deu genre teatrau popular inspirat de la Commedia dell’ Arte. Director e actor, que jogava las suas pèças de comèdia acompanhat sus l’empont per la soa prumèra molher Mariana e d’amics qui no’ns son pas tots identificats. Un deus ingredients deu comic de Lope de Rueda qu’èra lingüistic : que’u agradava de botar en escèna personatges qui non parlavan pas tròp plan espanhòu. La deformacion de la lengua que hasè arríder au public.

Lo personatge qui  L. de R. e hasè parlar  en nhirgo que podè èster ua esclava africana, un viscaïn, qui que sia qui non parlava pas plan espanhòu ...Çò qui importava qu’èra l’efèit comic deu nhirgo.  De tots aqueths protagonistas, n’i a un qui, a jo, e m’interessa particularament. Qu’ei lo macip (vailet) gascon deu «Sexto paso» tirat deu «Registro de Representantes» (editat, de manèira postuma, en 1575).   Aqueth gascon qu’ei un arquetipe, plan segur. Dejà lo son nom qu’ei emblematic : que’s ditz… Peiruton (escriut atau per Lope de Rueda), enqüèra que l’apèran Gasconillo (o sia Gasconet)  dens los dialògues. Las prumèras replicas deu Peiroton que son en gascon quasi corrècte e pro intelligible. Après, las replicas que son en un pseudo-gascon de fantasia, un nhirgo inventat per l’autor, on s’i mesclan catalanismes, aragonesismes e galicianismes.  Lope de Rueda non sabèva parlar gascon, de segur, totun que devó aver l'escadença d'audí'u pr'amor de l'importanta diaspòra gascona qui i avèva en Espanha en aquèra epòca. Que pensi tanben que devèva aver lejut en version originau autors valencians  com Ausiàs March e Joanot Martorell. Que demorè ua partida de la soa vita a València (a partir de 1560) e la soa segonda molher, Na Angela Rafaela Trilles, dab la quau avó ua hilha,  qu’èra valenciana. Que lo catalan èra familiar a l’autor e’s nòta dens lo nhirgo deu Peiroton.

No’s cau pas estonar de la preséncia d’un gascon dens ua pèça de teatre espanhòu deu sègle 16. Com ac digoi, a mei de mentàver l’existéncia de duas comunautas  gasconofònas «indigènas» en Espanha (l’aranesa e la guipuscoana), que cau soslinhar que i agó ua emigracion pro importanta de gascons en Espanha enter lo sègle XIII e lo sègle XVIII particularament en Catalonha, Astúrias e Castilha. En Espanha, lo tribalhador immigrat de l'epòca qu’èra gascon. Las tascas que los gascons e hasèn qu’èran sovent las qui los espanhòus e consideravan com indignas, de reservar taus « villanos », com, per exemple, l'ofici de pastor o lo de macip.  Los gascons que hasèvan tanben de sordats, de comerçants, d’agricultors.. Que hasèvan quitament de rectors dens dauguas parròpias catalanas qui podèvan compdar ua proporcion hòrt importanta de gasconofònes (locaument  40 % haut o baish  segon l'estimacion d'un estudi recent), çò qui inquietava l’avescat pr’amor las predicacions que s'i hasèn en gascon.  Dens mes d'ua vila d'Espanha, los gascons que i avèn la lor carrèra o lo lor barri aperat « cal » com los de los judius abans l'expulsion de 1492.  Uei lo dia, Oviedo qu'a enqüèra ua "calle gascona" e a Segòvia, on Lope de Rueda e la soa tropa i balhèn ua representacion teatrau en 1558, que i a ua "plaza" anomenada "de los Gascones" en sovier deu barri gascon. En Castilha, los Gascons que fondèn aumens un vilatge, lo « pueblo de los Gascones » (uei, Gascones).

L’istoèra de la peçòta de Lope de Rueda que hè pensar au teatre de Guinhòl. Que vau sajar de resumir-la. Dalagon, lo maisoèr (mèste de casa), qu’ei furiós : que s’avèva deishat un bèth tròç de torron d'Alacant sus l'escritòri. E non i ei pas mes. Qui’u l’a panat ? Que comença per acusar a Pancorvo, lo son ajudaire. Dalagon qu’a ua tecnica plan espravada entà hèr arrajar la vertat  (tecnica enqüèra emplegada en quauques lòcs uei lo dia) : que comença per segotir e trucar a l’acusat dinc a obtiéner ua informacion qui permeta de hèr avançar l’enquèsta. Que "segoteish" doncas un chic hòrt au praube Pancorvo qui nega rotondament  e aqueth darrèr, tà aver la patz, qu’acusa, au azard, un deus tres vailets, Periquillo.

Doncas, qu’apèran au Periquillo qui, shens saber lo perqué, e se’n pren un puish dus. Rapidament, que vad evident que Periquillo n’i ei pas per arren. Pancorvo qu’admet que s’ei enganat e qu’afirma que non volè pas diser Periquillo senon Gasconillo, lo nòste Peiroton.

Pancorvo qu’apèra donc a Gasconillo.

Aquera prumèra  partida on s’exprimeish lo Peiroton qu’ei interessanta pr’amor de la lengua gascona qui i ei pro corrècta. Aquiu qu’avetz lo tèxte :

Pancorvo : ¡Gasconillo !

Gascon : Qui vos pras, ¿qué volets ? Aguardats un pauch.

Pancorvo : Creo que se los está  comiendo ; llamele vuestra merced.

Dalagon : ¡Gasconillo!

Gascon : ¿Qué mandats ? Diu hus de sailud tuta una maisada. ¡Crabes de Diu! ¿Qués acro, señor, que vos debi ? ¿Por qué vos arrencorats contra mi ?

En  léger aqueth trocet, non podem pas aver nat dobte sus la gasconitat deu Peiroton. Lope de Rueda que devó èster estat en contacte dab gascons tà poder escríver aquestas duas replicas, enqüèra que la transcripcion e lo sens e sian a còps erronèus.

Qui vos pras :

Lope de Rueda que s’ei enganat. Que cau liéger: si vos platz. La formula que sera represa devath ua forma un shinhau mes corrècta mes tard. 

Aguardats un pauch :

L'expression aquiu qu’ei corrècta. Lo sens que'u sembla prestar  L. de R. qu'ei  "demoratz, esperatz  un pauc". Totun, en gascon, guardar qu'ei sinonime de güeitar: qu'a los sens d' espiar, d'(a(r))güeitar, de susvelhar  e de conservar. Lo "un pauc" aquiu qu'ei un gallicisme,  calc deu "un peu" de l'idiomatisme francés "voyez / voyons un peu" (ueratz / nham!). Qu'ei probable qu'ei aqueth "un pauc" qui enganè a  L. de R.  Aguardatz un pauc que correspon au castelhan ¡mire!  e non pas a ¡espere un momentito! com ac sembla suggerir L. de. R.

La ch de pauch qu’a valor de c com en catalan de l’epòca. Aquesta grafia indica que  Lope de Rueda legèva lo catalan.

Qué mandats ? formula calc e gramaticaument corrècta deu castelhan qué manda ?  (sosentenut : vuestra merced) ?  Qu’ei la formula rituau deus macips. Mandar (o manar) qu’a lo sens de comandar en gascon.

Qué mandatz ? Compréner : quins/quaus e son los vòstes òrdres ?

Diu hus de sailud tuta una maisada.

Los gascons qu’avèvan la reputacion justificada d’èster arnegaires e que’t davan de « Dius » pertot. Totun, aquiu, la formula n’ei pas briga un arneguet senon plan ua formula de salutacion qui’s disèva en entrar dens ua maison. Lope de Rueda que s’enganè en retranscríver la formula qui devó aver entenut dita per gasconofònes. Que la caleré meslèu liéger com: "Diu’us de (de dar, =balhe) salut (=santat) a tota la maisoada", o quauqu'arrés de semblant.

Aquò balharé en gascon contemporanèu quauqu’arrés com: Diu be'us balhe santat a tot lo monde (de la maison) ! O mei simplament: Bon dia (o son equivalent: adishatz!).

Lo gascon qu'ei arnegaire, totun cortés. 

Crabes de Diu !

Aquera expression, en cambi, qu’ei plan un arneguet. Que'n deu escóner un aute mes grèu  mès sèi pas lo quau.  Lo Peiroton qu’ei en trin de’s hèr segotir e trucar e que protesta en arnegar com un... gascon.

Qués acro, señor, que vos debi ?

 Formula clarissima . Qué es aquerò, senhor, que (=qui)  vos devi ? Notatz que la o de vos es obèrta (vos e non vus), qu'ei un espanholisme.  

Por qué vos arrencorats contra mi ? Lhevat l’ispanisme por qué, de remplaçar per per qué, la frasa gascona qu’ei plan corrècta.  En gascon contemporanèu, que seré meslèu contra jo e non contra mi. Totun, que trobam plan aqueth pronom complement mi en lòc de jo en tèxtes medievaus e classics gascons. 

Arron aqueras duas replicas ben gasconas, la lengua gascona deu Peiroton que vad completament fantasiosa, ua mescla de pseudo-gascon, de francés, de catalan e d’espanhòu deformat , en clar contraste dab las duas frasas dejà vistas. Adara que s'ageish deu nhirgo teatrau qui L. de R. afeccionava tant.

Pancorvo : dele, señor, dele, no pare, adelante ; una primera, otra para mi, que bien lo meresce

(fotetz-lo ne, sénher, fotetz-lo ne, n’arrestetz pas, endavant, ua prumèra, ua auta de part mia, que plan s'ac a ganhat)

( Pancorvo non sembla pas guaire aimar au Peiroton!)

Gascon : No me direts, si hu pras o si hu pesa, por qué me habetz sacudits de su la costielles ?

Que compreni quaucòm com : 

Non me diratz, si vos platz com si non,  per qué m’avetz segotit (dessús) las costetas ?

Direts qu'ei de catalan antic per diratz en gasc.,  direu en cat. modèrn  (vj. los autors valencians  A. March e J. Martorell).
Sacudit (per secudit o sia secodit, segotit) que soa a pronóncia  catalana tanben.
Costiella qu'ei un mot aragonés, e mes precisament haut-benasqués dab la terminason plurau -es. La terminason -es deu plurau qu'ei tanben valenciana (catalana). E aranesa, clar. Acro per aquerò qu'ei aranés tanben, totun n'ei pas sonque aranés, que s'enten en d'autes parlars gascons.

Dalagon : porque os habeis comido los turrones de Alicante

(pr’amor que vs’avetz minjat los torrons d’Alacant)

Gascon : Jesu ! Jesu ! Sancta Barbera ! Yo turrions ?

turrions: nhirgo per turrones. La finau -ns qu'ei catalana.

Dalagon : Sí, tú, turrones dencima del escriptorio

(òc, tu, torrons de dessús l’escriptòri)

Gascon : E qui vo la dit ?

Pancorvo : Yo sé quién lo ha visto

(Jo sèi qui ac a vist)

Gascon : Per la San Diu que vos menties desus la meita de la gorja, que yo no l’a manjat le turrions de l’escritiura : vo lave vist ? Amor dis cans.


Per la San Diu: aquiu, L. de  R. que hè la confusion (plan normau) enter lo mot gascon sang (la sang) e lo castelhan san. "Perlasandiu " qu'ei un arneguet gascon, formula criptica de per la sang de Diu, exacte equivalent de l'arneguet francés palsambleu. Lo gascon qu'ei arnegaire, totun prudent. Tà evitar que Diu (o l'Inquisicion) e s'enmalisca tròp de l' arneguet, lo gascon que'u ditz dab ua forma criptica o de manèra ambigüa: aquiu sang qu'ei dit com sant. De la medisha manèra "Diu me damne!" qu'èra dit "Diu me dau! ". En gascon, Diu me dau suggereish la significacion de  A Diu me dau (dau: prumèra persona deu present de l'indicatiu de dar) o sia exactament lo contrari de Diu me damne!  Aquera interjeccion emblematica gascona Diu me dau! que subervivó a l'assimilacion deus gascons en Catalonha en incorporà's au lexic principatin devath ua forma catalana plan gramaticalizada: Déu n'hi do! (litt.  Diu que'u ne balhe!).
Amor dis cans: ???? Dilhèu ua fauta de l'imprimeire en liéger lo manuscrit,  de corregir en amor discane o discani? (< la mòrt t'escane / t'escani)?

Pancorvo : no, no creo que es el, pues que lo jura. Perdona, Gasconillo.

(non, non crei que sia eth, puishqu’ac jura. Perdona'm, Gasconet)

Gascon : Agaras me dicets pernonay, chocarrairo, argines pe pan ? Paresce vo bona concecuensa ?

(Adara (agaras: mescla de agora e de ara/adara dab ua s tà accentuar l'efèit comic) e’m disetz perdon (pernonai en nhirgo de L. de T.) chocarrairo (trufandèr en galician), argines pe pan ( ???qui a un explic ?) Aquò vos sembla normau – lit. bona consequencia ?)

Pancorvo :Deso te enojas ? Antes te debes holgar por ello

(D’aquò t’ enmaleishes ? Que’t cau meslèu arregaudir per aquerò.

Gascon: E porqué me de folguiar ? (E per qué e’m cau arregaudir ?)

Notatz quin lo nòste gascon e ditz holgar (arregaudir en castelhan)… » Folguiar »... dab ua f iniciau "corregida".

Pancorvo :Porque ternàs anticipado el recibo para cuando al señor algo lo debieres 

 (Pr’amor que preparès per anticipacion lo recebut per quan e devoras quauqu'arren au senhor.)

Alavetz, que’vs deishi meditar la replica mei graciosa deu dia :

Gascon: Pillats le vos tau recebemento e botets lo en vostra causa, truncho de quiol, rabano de leitugas.

(Que compreni : gahatz-lo-vos, un tau recebut, e botatz-lo en vòsta « causa »,  troncha (cara) de cuu, vau-arren (lit. rafe de leituga).


Pillats, deu castelhan pillar (gahar)
recebemento = mot en nhirgo per recebut, recibo en cast.
truncho de quiol: que s'assembla a de polit occitan deus trobadors, aquò (lol).
rabano= rafe en castelhan, o sia ben pòca causa, enqüèra mensh s'ei de leituga. 

Lo Gascon qu'ei cortés, cèrtas, totun non cau pas passar mesura!