Lengadòc shens Gasconha ni Rosselhon.

Ja podem léger que la region navèra formada per la fusion de Mieidia-Pirenèus dab Lengadòc-Rosselhon  aurà de's díser "Lengadòc" e pro.
Los nòrdcatalans qu'an protestat dab rasons de las bonas.
E los gascons?
S'avetz entenut occitanistas a protestar en contra de la division deus país gascons e particularament la d'Armanhac per la frontèra qui assepara Aquitània de Mieidia-Pirenèus?
S'avetz entenut occitanistas a protestar en contra de l'abséncia de tota referéncia au fèit gascon en aqueth projècte de region navèra dita "Lengadòc"?

Protestar que cau, e dab votz ben hauta e ben clara. Non cau pas deishar que's compleishi un genocidi dejà plan entamiat e dont ua basa mei clara ei la non-reconeishença e lo non-respècte deu fèit diferenciau. Gascons, no'ns càrim pas se volem continuar d'existir!


EDIT Los senators qu'an decidit de non pas perméter la fusion de las duas regions. Dongas, Mieidia-Pirenèus e Lengadòc-Rosselhon que demoraràn separats. Aquera solucion tanpòc n'ei pas satis.hasenta puish que confirma la division de Gasconha enter duas regions distintas, com ei  lo cas tà Lengadòc. Que cau raperar (en particular) Lauragués e Armanhac que's tròban a cavath enter duas regions, d'un costat Mieidia-Pirinèus e, respectivament, Lengadòc-Rosselhon e Aquitània de l'aute . Ua fusion enter aquestas tres regions qu'auré permetut de resólver los dus problèmas.

EDIT2 Que nse'n fotem deus senators. La fusion de Mieidia-Pirenèus dab Lengadòc-Rosselhon (o vice-versa)  que's harà plan lo prumèr de genèr de 2016. Los presidents Malvy e Alary que's son encontrats a Cotlliure diluns passat entà ua prumèra reunion de preparacion . Quant au nom de la navèra region, pas arren d'òc, Malvy que prepausa Midi-Méditerranée e  tà Alary que seré meilèu Sud de France.

Mondiau de pelòta (Mexic): Medalha d'òr tà Olivier Laberdesque e Bruno Driolet.

Ger que s'acabè lo campionat mondiau de pelòta basca a Mexic. Dab duas medalhas d'aur, sheis d'argent e tres de bronze, França qu'ei classificada tresau darrèr Mexic (prumèr, onze medalhas) e Espanha (dusau, tretze medalhas). Los dus medalhats d'aur francés que son lo gascon Bruno Driolet (Anglet, Baish Ador) e lo biarnés Olivier Laberdesque, hilh d'Augeu. Felicitacions taus medalhats e tà tots los participaires!!!

Independéncia o non.

La victòria deu non au referendum independentista escocés n'ei pas ua suspresa. Qu'èra previsibla.

La victòria deu "non" n'implica pas qu'arren va a cambiar entà Escòcia. Mei autonomia, en particular lo contròle de la fiscalitat, qu'ei  çò de promés peu govèrn britanic. Aquera promessa que pesè shens nat dobte en favor de la victòria deu non a maudespieit  de las opinions ironicas deus cronicaires independentistas (en particular catalans) quan Cameron e viengó en Escòcia tà presentar las navèras mesuras e intentar atau de sauvar l'union in extremis.

De fèit, la victòria deu non au referendum qu'ei mei que mei ua victòria deu pòble escocés  e qu'aunora la democràcia britanica.


Jo que pensi la victòria deu non que seré tanben lo cas dab lo referendum catalan d'autodeterminacion, e's pogossi passar en condicions democraticas normaus. Jo ne crei pas las opinions qui consideran la victòria deu sí /sí per cèrta. Lo govèrn espanhòu qu'a tòrt de non pas facilitar la consulta, pr'amor aquò non pòt sonque alimentar la causida independentista e la fractura dab Espanha que serà de facto irreversibla. La solucion causida peu president Artur Mas qu'ei la bona, ça'm par : ua consulta non referendària, la mencion non referendària qu'ei tà perméter que's posqui passar en un marc legau espanhòu.  Aquera consulta que permeteré aus catalans de s'exprimir sus quin futur e vòlen tà Catalonha. Se lo non a l'independéncia ac empòrta, tant de bon entaus unionistas qui poderàn atau clavar lo debat. E se l'òc qu'ac empòrta, que serà temps de'n discutir e de'n tirar las conseqüéncias politicas. Tàd arribar ad un resultat digne, que cau ua campanha obèrta dab arguments contradictòris suus  pros e contras de l'ahar. Que cau de debats publics enter unionistas e independentistas tà que la gent e's pogossin hargar las lors opinons.  Ja seré òra, ja!

E de sostien

Ua de las grans questions existenciaus deus saberuts occitanistas qu'ei de saber se cau ahíger o non ua e de "sosten" (sostien) aus mots de construccion sabenta qui s'acaban per quauque consonanta (exemple: telefòn o telefòne, filosòf o filosòfe, maritim o maritime etc.). Los lingüistas e autes saberuts d'aqueth movement de pensada que son incapables de's botar d'acòrd enter si.  Aqueth subjècte de discòrdia que'us balhan un pretèxte tà pelejà's continuaument, en seguir atau la sendera deus de Lilliput e de  Blefuscu.

Ja sabetz que los gascons gasconofònes, tant los occitanistas com los de l'I.B.G,  qu'avem decidit a l'unanimitat de seguir la causida de Per Noste en adoptar l'e de sostien en un gran nombre de cas plan precís. Los arguments que son estats expausats clarament en las pajas d'introduccion deu diccionari Francés-Gascon en dus volumes de Per Noste. Qu'aqueths arguments e sian bons o non, aquerò n'impòrta pas briga per jo. D'aulhors, aqueths arguments de l'equipa de  Per Noste non son pas estats discutits ni quitament evocats per Domergue Sumien en nat deus tres articles (!) qu'aqueth autor consacrè tà promàver l'abandon de l'e de sostien en lo Jornalet (!!) . A l'evidéncia lo lingüista professionau  no'us a pas lejuts o arretienguts. Dongas, los arguments non son pas en causa. En efèit, çò qui ei important aciu n'ei pas tant la qualitat deus arguments que l'unanimitat de la causida.


L'e de sostien qu'ei vaduda normau en gascon normat, per decision bearnesa e gascona.  L'unanimitat qu'ei un fèit remarcable pr'amor plan tròp rar en çò deus gasconofònes. Alavetz, non hèn pas besonh mei arrasons de las bonas tà conservar l'e de sostien en gascon normat. Qu'ei inutile e contraproductiu d'introdusir un motiu de division de mei en voler impausar a tot hòrt l'aute modèle. Ja sabetz las institucions  occitanas que's son divididas sus aqueth subjècte, dab, d'un costat, lo Conseh de la Lenga Occitana qui s'ei manifestat en contra de l'emplec de l'e de sostien e, de l'aute costat, l'Acadèmia Occitana qui dehen l'auta opcion. Aqueth debat estranh n'a pas a estar importat en maine gascon, puish que l'e de sostien que i hè unanimitat, lhevat lo cas de la lenga aranesa qui's pòt explicar per  ua nòrma especifica desconnectada de la nòrma gascona generau. 

Comunicat de la còlha de Ràdio-País: Ràdio-País vampirizada

Ràdio País qu'èra, despuish 31 ans au servici deu pluralisme, un programa de modernitat, mutualizat, professionalizat, panoccitan e interculturau. Que's sap la valor deu tribalh que s'i realizava cada dia per equipas motivadas.

 Los tres mes escolats despuish l'AG estatutària deu 24 de mai de 2014 que son estat ua espròva usanta.

 Aquesta rentrada 2014 qu'ei la de la mesa per tèrra de Ràdio País : utís trentenari per l'occitan.

 Çò qui ei a aparir qu'ei incompreneder e paradoxau. Qu'ei causa sabuda que los chepics financèrs de Ràdio País e son circonstanciaus e transitòris. Moneda que deu arribar au quatau trimèstre (mei de 100000€ de las Regions e de l'Estat). Qu'i serà pro entà esponjar los deutes e pagar los professionaus : los qui demoran.

 Mes briga n'ei pas çò qu'entenen los navèths administrators. Aprofieitant la situacion financèra transitòriament chepicosa a la ràdio que destruseishen sistematicament la fòrça de tribalh : dab violéncia verbau lamentabla e intolerabla de gavidaires. Ua persona tractada de "goja", ua auta dont la quita existéncia ei denegada "estossi estat ton pair, t'avori pas deishat víver", e tanben a l'endret de d'aubuns ua non comunicacion totau : violéncia ultima... Dab lo non respècte d'ua decision deu CA deu 3 de julh pertocant lo pòste d'un jornalista qui seré au finau suprimit començar de seteme quan sembla que'n medish temps e seré procedit a un recrutament. Dab la vita insostenibla qui ei hèita aus salariats dont lo tribalh ei vueitat de sens e de las responsabilitats.


 Los programas de rentrada que resultan d'ua vision calamitosa de çò que cau har e quin ac cau har : destruccion sistematica de tota mutualizacion, preconizacions ubuescas en mestior de jornalisme e d'organizacion de tribalh. E l'escota de la ràdio per internet ne's pòt pas mei har peu site de Ràdio País www.radio-pais.com qui ei estat suprimit e dab eth lo renviat sus l'escota deu dirècte sus internet dont lo flus ei - peu moment - tostemps efectiu sus http://www.efluw.net/radiopais/ plan finòts los qui ac trobaràn.


 Que passam çò qu'evoquèm dens ua prumèra arremoluda d'aqueth manifèste (detalhs mei ací). Au cap de tres mes d'essai de collaboracion au Conselh d'Administracion que calèva tirar conclusions. De cara a ua situacion blocada e en l'abséncia d'un projècte d'endom qui a deu mau a passar lo desapitar de çò de hèit, l'ensemble deus administrators de l'associacion de sostien a Ràdio País en Bearn dont lo president federau, que demissionèn de la Federacion. L'associacion de sostien a Ràdio País en Bearn que s'ei retirada temporàriament de la Federacion VAP Ràdio País entà har vàler la soa analisi deus mejans umans, financèrs e organizacionaus de l'utís Ràdio País e entau son programa. Salariats e productors benevòles de Ràdio País que vòlen apitar un navèth projècte qui entenen valorizar dens la Federacion Vivre au Pays Ràdio País o estosse destrusit l'utís ua navèra estructura.

 Mercés de v'associar en nombre a la demarcha, sostien a radiopaisoriginau@gmail.com

 Nom :..........................Petit nom :........................... adreça :............................................................... CP :................ Vila :................................................ Que m'associi au Manifèste per que visca Ràdio País o ua ràdio en occitan en Gasconha. En comptar dab vos e en ve hant aunor François Lassabe, Joan Francés Tisnèr, Domenja Lekuona, signataris deu Manifèste.

Navèra mapa de las regions: decepcion

Dongas, lo president François Hollande qu’a presentat lo son projècte de mapa navèra de las regions de França.

 Com d’auts, qu’avi saunejat a l’oportunitat auherida per aquera revision administrativa, de reunir tots los país gascons laguens ua soleta entitat administrativa en bèth fusionar Aquitània e Mieijorn-Pirenèus. Que signèi la peticion en aqueth sens. Lo projècte presidenciau qu’ei diferent. Que lo Baish e lo Haut Lengadòcs e’s tròben reunits dab la fusion de Mieijorn-Pirenèus dab Lengadòc Rosselhon, aquò que’m sembla plan. Los gascons n’an pas avut aquera sòrta. La partida gascona de Mieijorn-Pirenèus que’s trobarà diluida laguens un gran ensemble occitan majoritàriament lengadocian. E, çò de sordeish, ua frontèra administrativa que continuaré de dividir Armanhac en dus tròç, de separar la Gasconha landesa de la Gasconha interiora e Bigòrra de Bearn. Lo maine lingüistic gascon que demoraré dividit. Que haré dòu, que tròbi jo.

Non sèi pas se i a enqüèra quauques possibilitats d'obtiéner la fusion d' Aquitània dab la region Mieijorn-Pirenèus(la de uei o, miélher, la deu futur, mei grana). Se non, que poderam sajar de nse consolar en imaginar la cultura gascona que poderà continuar d’arrecéber subvencions de duas regions en lòc de juste ua. Pòca consolacion, la vertat.

Resultat

Vint cinc per cent deus votaires francés a las eleccions europèas qu'an votat entaus candidats deu Front Nacionau, o sia setanta cinc per cent deus votaires francés n'an pas votat entàd aqueth partit xenofòbe e anti-europèu. Que seré temps de reformar Euròpa de cap a mei democràcia e que los partits nacionaus e's reformèssen eths tanben. Enganar a l'electorat que's paga tostemps a la hèita fin.

Los partits anti-UE qu'an aprofieitat de la multiplication de las listas qui afavoriza la dispersion deus vòts. De tot biaish, entà governar, au candidat deu partit relativament majoritari, lo PPE, que'u harà besonh ua aliança, quitament dab los socialistas. La necessitat d'alianças qu'ei ua conseqüéncia normau deu sistèma proporcionau de votacion. La prumèra pròva de democràcia, que l'auram - o non- dab la nominacion deu cap de govèrn europèu. Que seré un maishant signe se la causida democratica deus votaires europèus n'estosse pas arrespectada.

Question de perspectiva e de prioritat.

En un comentari, un legedor que’m da la soa opinion suu blòg:

 « …E tròbi que degalhas ton talent e ta fòrça de trabalh. M'agrada ton blòg, m'agrada lo trabalh que fas dins lo terren de l'etimologia. Mas en luòga de questionar los catalans, los referencialistas... podriás trabalhar per la reconeissença de la lenga occitana en Occitània. 
 »


 Lo mot "degalhar", no'u coneishèvi pas, que m’a calut cercà’u en horucar per las pajas deus mens diccionaris. E que l’èi trobat en diccionaris d'occitan non-gascon. N’ei pas briga un mot deu lexic gascon, aqueth (que me’ n dobtavi). N’ei pas ua critica, e ! Pas sonque ua observacion.

 Tribalhar per la reconeishença de la lenga occitana en Occitània, qu'ac harèi de bon grat un còp qu’ajam obtienuda la reconeishença de la lenga gascona en Gasconha, en Catalonha e pertot aulhors en aqueth planeta. Question de perspectiva e de prioritat.

Tornat

Quauques chepiquets de santat que m'an aluenhat deu blòg. Adara qu'ei passat. Lavetz, que soi content d'i poder tornar. D'ara endavant, que sajarèi de conservar un ritme regular. L'exercici aqueth que'm manca. Que'm hè hrèita.

L'independéncia de Catalonha.

En lo conflicte qui opausa Catalonha e Espanha, que’m permeteratz de demorar neutrau, pr’amor non soi pas ni espanhòu ni catalan.  Totun, com a europèu e com a gasconofòne solidari deus aranés, que’m permeteratz d’estar inquiet d’aqueth possible cambi de situacion administrativa.

 Com a europèu, prumèr. Se Catalonha s’independentiza, que caleré que pogosse demorar membre normau de l'Union Europèa, çò qui non sembla pas estar possible segon las autoritats de Brussèlas. La perspectiva d’ua enclava non-UE sus la rota de Salses tà Guardamar, dab lo retorn d’ua frontèra fisica au Pertús e l'aparicion d' ua dusau mei au sud, provocant retencions shens fin com las que conegom enqüèra pòc temps a, que seré shens nat dobte la marca d’un retrocès qui complicaré la vita deus ciutadans d’aquera euroregion, e pas sonque deus pròpis catalans. Qu’ei pecat los catalans qu'ajan trigat tant de sègles tà questionar la lor ispanitat. Uei lo dia, qu’ei un pòc tard, ara qu’Espanha hè partida de l’UE. Ac agossen hèit abans d'entrar en l'Union, lo problèma no’s pausaré pas.

Com a gasconofòne preocupat per l'aviéner deu gascon, que’m pensi l’status-quo actuau qu’ei la mei bona escadença entau futur deu gascon en la Val d’Aran. En cas d’independéncia de Catalonha, qu’ei pòc probable los Aranés, qui non son pas briga catalans e n'an pas nat problèma dab la lor identitat espanhòla, que volhan arrejónher la republica catalana. Totun, demorar en Espanha shens l’empara catalana qu'arrisca hòrt d’accelerar l’extincion de l’aranés com a lenga vernaculara. E en cas de restacament d'Aran a la navèra republica, n’ei pas tanpòc segur qu’un Estat catalan independent, liberat de las suas confrontacions reivendicativas dab l'Estat espanhòu, e seré mei tendre envèrs l'excepcion aranesa que n'ac son los Estats francés, italian e espanhòu envèrs las lors pròpias minoritats occitanas respectivas. No's cau pas desbrombar lo mau comun que vien deu denominator comun: l'Estat.

Estatisticas: repoblament d'Espanha per gascons au començament deu sègle 17 (Marco de Guadalajara, citat per Joan Martinis).

Segon  l'inquisitor Marco de Guadalajara (1613), los gascons qui vivèvan au règne d'Aragon (incluant los País Catalans) de cap a la prumèra decada deu sègle 17,   que i arrepresentavan un quart de la population totau. Qu'escriu atau:

“...que ay diferenciade los Moriscos de Valencia a los de Aragon, convinientes al Real Estado de V.M. y bien publico de aquel Reyno; assi por ser tan esteril, y en estos años despoblarse los lugares por deudas, y otras necessidades, como tambien por ser la quarta parte de aquel Reyno poblado de Gascones, y ser cierto que han de inchir poblaciones enteras, saliendo los Nuevos Convertidos de Aragon, y en ellos muchos Hugonotes, con mayor peligro de inficionar a la Religion Christiana, que ha avido en tantos años de pegarse la mala Secta de Mahoma, con los Catholicos de aquel Reyno; como la experiencia lo ha mostrado: mayormente aviendo mayor peligro, de que los Franceses ofendan a V.M. y aquel Reyno...” MARCO DE GUADALAJARA (1613:126) 

Sus la preséncia gascona e,  mei generaument, francesa, a la Corona d' Aragon e particularament per las tèrras valencianas, que vs' arrecomandi la lectura deu libe Valéncia tèrra d'òc, escriut (en valencian) per  En Joan Martinis. Aqueth obratge, hòrt interessant, qu'ei descargable a gratis. 

Mots gascons: abalòt, abarrotar; mots catalans: avalot, abarrotar.

Lo lexic deu gascon, segon la mia lista, que compòrta haut o baish cinc mila dus cent quate vints mots qui començan per la letra A. Se'n lhevam los nau cent trenta tres mots qui començan per arr- , qu'arribam a quate mila mots, haut o baish.

Hens aquera lista, qu'estimi, a vista de nas, la proporcion de mots absents deu lexic deu lengadocian segon lo diccionari de J. Ubaud,  a quinze - vint per cent. Au debut d'aquera lista de mots non-lengadocians , qui i tròbi abalòt (grafia de Per Noste) , qui Eric Gonzales recomanda, dab arguments deus bons, d'escríver avalòt. Aqueth mot qu'ei tanben catalan (avalot en catalan), enqüèra que lo mot catalan aja la significacion deu mot gascon arbaròt . Abalòt, segon Palay,  que significa simplament atropament, rencontre de dus grops e abalotà's que vòu díser  màve's tà formar un atropament. Sus la relacion qui arreliga abalot, arbaròt e abalut (latin voluta), que i tornarèi (EDIT 6 gèr de 2018: ved. messatge aquiu.  Los mots catalans avalot e avalotar e espanhòu alborote/ar/o que semblan de construccion gascona, remontant tà lat. voluta via abalut: abalòt, abalotar e arbaròt, arbarotar).

Un aute mot desconeishut deu lexic occitan non-gascon qu'ei abarrotar. No'u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, pas mei que abalòt. Aqueth mot abarrotar  que m'a interessat pr'amor que'u trobam tanben en catalan e en las lengas iberoromanicas, totun dab significacions plan distintas de la deu mot gascon. Especificament en gascon, abarrotar que vòu díser bastonejar, perseguir en bastonejar. Abarrotà's que vòu díser patacà's a còps de barròt, de bastòrra. Lo mot abarrotar qu'ei construsit a partir de barròt, derivat afixat de barra  qui, en gascon, e pòt designar ua sòrta de baston. Un barròt, especificament en gascon, que designa ua traca de bastòrra. Que's cau avisà's de que lo quite mot baston e pausa un problèma semantic en gascon, pr'amor deu risc de confusion dab un omonime baston de significat completament diferent.  Lo mot baston qu'ei un gasconisme qui designa un pielat de palhas, gèrbas secas, tojas, heuç,  qui serveish de sostratge. L'etimologia d'aqueth dusau mot baston que vien de basta,  un gasconisme tà designar plantas com la toja, emplegadas d'autescòps com a sostratge entau bestiar. De la medisha manèira, que i a dus vèrbes bastoar en gascon. Lo prumèr, uei lo dia extint o guaireben extint, qu'ei l'equivalent gascon regular  deu mot de formacion onguesa bastonar, aqueth darrèr mot qu'ei absent du diccionari de Palay. Totun, lo gascon qu'a conservat lo substantiu bastoada qui'n deriva (en occitan e en catalan: bastonada). Lo segon vèrbe bastoar que vau diser har (a)bastons, qu'ei a díser tribalhar en dalhar e amassar los vegetaus tà poder har lo sostratge . En gascon, lo bastoar qu'ei lo lòc on i creishen gèrbas o tojas. Jo que supausi qu'ei aquera possibilitat de confusion enter aqueths dus mots baston qui va provocar l'emplec deus mots barra e barròt  en lòc de baston e l'extincion deu vèrbe bastoar com a  sinonime de bastonejar, au profieit deu son aute sinonime abarrotar. En catalan com en gascon, lo vèrbe occitan bastonar n'i existeish pas, enqüèra que i trobam bastonada e, en gascon, bastoada. Per contra, lo gascon com lo catalan qu'an lo mot bastonejar,  de formacion clarament non-gascona  (en espanhòu: bastonear).

Dongas lo mot abarrotar que permet d'arrevirar en gascon lo mot occitan non-gascon bastonar, desconeishut en gascon. En catalan, lo mot abarrotar, de medisha etimologia, n'a pas briga la significacion deu mot gascon. Atau que nse'n ditz lo GDLC:

[de barrot]
	v tr 1 Falcar (l'estiba d'una nau) omplint tots els buits.
	2 1 Carregar (una nau) aprofitant tots els espais.
		2 p ext Emplenar completament, atapeir d'articles, de mercaderies, de persones, etc. (un magatzem, una botiga, un local, un vehicle, etc.). Abarrotar la nevera d'ampolles d'aigua.

Aquera definicion qu'ei tanben la deu mot en castelhan segon lo DLE:


(De barrote).

1. tr. Apretar o fortalecer con barrotes algo.

2. tr. Llenar completamente, atestar de géneros u otras cosas una tienda, un almacén, etc.

3. tr. Llenar un espacio de personas o cosas.

4. tr. Mar. Asegurar la estiba con abarrotes.

5. tr. Mar. Cargar un buque aprovechando hasta los sitios más pequeños de su bodega y cámaras, y a veces parte de su cubierta.

6. tr. Am. Saturar de productos el mercado, de manera que se deprecian por su excesiva abundancia.

Qu'arretrobam las definicions 1 a 5 dab lo mot abarrotar en portugués. Com s'ac pòt véder, abarrotar en catalan, espanhòu e portugués  n'a pas briga  la significacion deu mot gascon, a maudespieit de la concordança perfèita de fòrma. Aquerò que s'explica per la diferéncia semantica enter lo mot gascon barròt e los mots barrot o barrote en las lengas de la peninsula. En las lengas vesias, barra non significa pas briga baston, qu'a meilèu lo significat deu mot francés barre. Abarrotar dab la significacion de l'occitan non-gascon bastonar qu'ei un gasconisme vertadèr, gessit de la substitucion deu mot baston, ambigú en gascon,  per derivats de barra. Un aute mot  probablament derivat de barra qu'ei  barrica, gasconisme de la tecnologia viticòla adoptat per totas las lengas vesias, en particular peu francés (barrique). Que i tornaram un aute còp. 

Las banas de la mula.

Los asos e mulas que pòden portar banas. 

Vertat o non ?

, la f﷽﷽﷽ dhi pas lo mot en occitan)tentat de litres). ot bana n'ÒcÒc, `Oc, Òc-ben, la frasa qu’ei plan  vertat.

En tot cas, qu’ac ei en gascon.

En occitan non-gascon, pas tant. Que son las vacas qui pòrtan "de banas", non pas las mulas. 

Lo mot bana n’a pas la medisha significacion  en occitan non-gascon qu’en gascon.  Peus occitans non-gascons, una bana qu'ei un còrn.  En lenga nosta, bana non significa pas briga còrn, que designa un recipient, en particular lo de metau qui serveish - o meilèu serviva - tà transportar la  lèit. Ua bana qu'ei autanplan unha unitat de volume, corresponent a 20 litres.

La lenga e l'Estat

Coupar l'Estat per la despareishuda deu gascon qu'ei unha error d'analisi, ça'm sembla. Que seré com coupar l'Estat per la crisi de vocacion deus caperans de la Glèisa catolica. Segur que l'environament estatau, exclusivament francofòne e laic, n'ajuda pas. Totun, l'obstacle principau n'ei pas aquiu. L'Estat non s'aucupa pas deu gascon, pas mei que de religion. E n'i a pas nada lei tà empachar los parents bilingües de parlar e transméter lo gascon aus petitons. Ac volossen, qu'ac aurén perfèitament podut har.

L'obstacle principau tà l'usatge deu gascon n'ei pas l'Estat. Qu'ei prumèr deu maine socioculturau: har deu nenet un gasconofòne qu'èra vist - a tòrt- com un andicap tà l'escolarizacion, puish que l'escòla n'acceptava sonque lo parlar de la Republica, qu'ei a diser lo francés. E puish parlar francés qu'èra considerat com a signe de modernitat e de progrès sociau. Uei lo dia, l'obstacle màger qu'ei enlòc mei : qu'ei mei que mei cerebrau, neuronau: que demanda un tribalh personau, esfòrç deus grans tà reconstrusir un circuit neuronau gasconofòne en dehòra de la transmission mairau.  Esfòrç e energia que hèn hrèita tà vàder gasconofòne. Totun qu'ei perfèitament possible de s'i escàder shens l'ajuda de l'Estat e shens l'escòla. Lo vòste servidor que'n pòt testimoniar.  Non hèn pas hrèita cors de gascon tà apréner la lenga, jo n'ei seguit absoludament nat, pas mei que los locutors naturaus. Metòdes d'autoaprenedissatge com mejan de substitucion tà transméter la lenga, ahijuts ad utís linguistics de tot escantilh (diccionaris, gramaticas…)  qu'existeishen mercés a l'equipa valenta de Per Noste, a l'Institut Biarnés e Gascon (Enstitut Biarnés e Gascoun), a l'Acadèmia Gascona  (Academia gascona) de Baiona,  a l'editor gasconofòne Eric Chaplain, a l'escrivan e lexicografe Pèir Morà e a un hum d'auts; e la lenga que comença d'estar plan vededera e audidera en particular per youtube (cercatz-i IEO65 o Ostau Comengés),  que cau encoratjar lo tribalh exemplar de Nosauts de Bigòrra - IEO 65 e deth Ostau Comengés en aqueth maine, que'n sian felicitats e arregraciats!  Qu'avem tanben la TV per internet  qui'nse prepausa quauques videos tot en gascon (per fin!) . Que non mancan pas sonque la motivacion e la volontat de s'i escàder. Qu'ei aquò: parlar gascon uei lo dia qu'exigeish volontat e motivacion. Que s'ageish, a la hèita fin, com per tota lenga e a tot atge, de's crear de novo circuits neuronaus dedicats a  la gasconofonia e aquò qu'exigeish un tribalh regular e seguit. Tà apréner a emplegar mots e idiomatismes, a har frasas com cau,  que hè hrèita ua practica regulara, progressiva, shens tròp de dolor, ideaument quotidiana. Qu'ei l'unic mejan tà en·hortir aqueths circuits gasconofònes. Qu'ei plan aquò lo motiu d'aqueth blòg entau son autor : aproprià's lo gascon.  E lo motor d'aqueth "brain building" que's ditz motivacion. Qu'ei la motivacion qui pòt assegurar un futur tà la lenga. E en abséncia de tota motivacion politica, de dòu har, sonque la motivacion de la gent que pòt compdar. La clau deu futur deu gascon qu'ei enter las mans deus quites gascons, e sonque d'eths.

Càuus, caua, gahús, tinha-hus (tinhahús), soritz-cauva, chauve-souris.

Gahús

Uei que m'agrada de'm tornar interessar a *càuus en hant la relacion enter aqueste mot galloromanic e lo mot cauva deu gascon o lo francés chauve qui trobam respectivament en soritz-cauva e chauve-souris. Que m'èi autanplan demandat perqué l'occitan a  "caús" (varianta: "còis") tà díser "gahús"  mentre lo francés que sembla ignorar aqueste mot.

L'etimologia de gahús qu'ei discutibla. W. von Wartburg qu'opinè lo mot gascon qu'èra un manlhèu basco (gauhuntz). Ne soi pas d'acòrd dab aquesta prepausicion,  que pensi lo mot  basco qu'ei un manlhèu indoeuropèu, celtic, romanic o gascon. En efèit, la fòrma mei anciana deu mot gascon qu'ei gaus (accentuacion indeterminada), shens nada evidéncia d'aspiracion quina que sia, nada traça de f en lo mot. O sia que lo mot gascon n'ei pas significativament diferent deu mot occitan caús, còis: l'etimologia qu'ei romanica, sia un celtisme (segon jo), sia un germanisme (segon romanistas com Wartburg), en tot cas, romanica. De la medisha faiçon, lo mot gascon gavèca n'ei pas significativament diferent de cavèca (un mot basco que'n deriva tanben: kaheka, id.).  Las fòrmas modèrnas guèhus, gahús que vienen d'ua prononciacion populara deu mot romanic gaus = caus, dab l'insercion d'ua h intersillabica entà copar l'iat, un modus operandi plan corrent en gascon.

Que supausi lo mot galloromanic càuus qu'ei d'origina celtica, kàwos. La lenga gallica qu'avè aumensh un mot cauos, representat en l'onomastica e la toponomia gallicas, totun la significacion deu mot que n'ei pas briga clara per coupa de l'abséncia de corresponents evidents en las lengas neocelticas (Ved Delamarre). Que'u trobam per exemple en lo nom de la nacion galesa deus Andecauii, qu'ei a diser, segon jo, literaument  los hòrt cridassèrs (ande- = hòrt, hèra; caus : cridassèr, gahús) que balhèn lo lor nom a la vila d'Angers. Delamarre que-nse balha un hèish d'exemples de  noms de tribus o de lòcs qui presentan aqueste mot cauus en composicion, tant en Gallia com en Bretanha (l'insulara) (ved. Dic. Gaulois, adrèça cauos). Per exemple, Chaomps(Aisne) de *Cauo-magos, camp deu 'cauus'  (gavèca o gahús) de comparar dab Chavenay (1004 Cavenoilus) de *Cauano-ialon (artiga deu chavan, deu gahús).  Qu'èra autanplan un petit nom: Cauos, Cauus, possiblament Cauia, Cauilla (gahus, gavèca?), comparable aus autes noms d'ausèth Cauanus (gahús) e Brennus (corbaish).  En las lengas neocelticas, que'u trobam sonque devath ua fòrma derivada deu celtic ancian kawannos o kwannos (de kauamos? = lit. lo mei cridassèr o auta fòrma afixada? O compausat kauo-uanos lit. gahús-tuaire? Totun, lo mot qu'ei present shens afixe en alemand (Kautz = gahús), que i tornarèi. W. von Wartburg qu'optava per ua origina sonque germanica deu mot *kawu, totun no'u segueishi pas aquiu, que consideri lo mot galés cauannu- (gahús) com ua fòrma derivada deu mot cauus. Atencon: aquesta ipotèsi de kauannu representant un derivat de cauus qu'ei personau,  n'ei pas jamei estada considerada peus linguistas. Dongas, au contra de çò qui poderatz léger en tots los bons obratges, jo que supausi lo mot cauus qu'èra shens que germanic, autanplan celtic, totun uei lo dia absent en las lengas neocelticas insularas, possiblament cadut en desus per coupa de l'omonomia dab un aute mot 'cauos' parion deu latin cauus (gualés, breton cau = gascon cau, cava, còva, cf. latin cavus, cava), alavetz remplaçat peu son sinonime cauannu (atestat en breton ancian cwan, breton modèrne cawan). Totun, lo mot non afixat qu'a suberviscut en alemand (al. kautz = gahús), possiblament un celtisme. En tot cas, deu mot  galloromanic càuus, sia celtisme, si germanisme, que deriva lo mot occitan còis, var. caús. La conservacion de la s deu cas subjècte, com la fluctuacion de l'accentuacion que s'explican com a sostien tà mantiéner la fòrma bisillabica, de valor onomatopeïca. Aquesta conservacion de la s finau qu'ei generau en romanç com en basco, lhevat benlèu lo cas hòrt interessant - lingüisticament e etnologica- deu mot landés "gat-hum" (sinonime de gahús) qui poderé provénier de ga(h)úm. Aqueste mot gat-hum que s'arreliga a la mitologia vascona de l'Esperit de la Nueit (Gaueko en basco) qui pòt gahar la fòrma d'animau, aquiu, un gat volaire (cf. chat-huant), com demorar immateriau (hum).
 Aqueste mot *kàwos / càuus, conservat en lenga d'òc ( còis, caús o sia gahús), que constitueish la basa d'ua seria de mots qui'n derivan per afixacion.
Dab lo sufix diminutiu  -etta  (d'origina celtica) la fòrma femenina de càuus, caua, que formè cauetta  (fr. chouette) e dab lo sufix despreciatiu -ekka (autanplan celtic) cauèca, (fr. chevêche, oc. cavèca, gascon cauèca, gauèca, gavèca, chavèca, eusk. kaheka etc). Los vascons que devón assimilar lo mot celtic o vascoromanic cauèca, gauèca au basco gaueko, literaument: de la nueit. En basco, Gaueko qu'ei lo nom d'un personatge nueitau, sovent mauhasent, de la mitologia vasc(on)a, l'Esperit de la Nueit qui pòt demorar invisible o qui's pòt préner ahurs d'animaus inquietants, en particular lop,  gahús, gavèca e tinhahús.
Alavetz, e lo mot cauannu? Possiblament ua fòrma afixada, per analogia dab los mots qui vienem de véder o un compausat.  D'aqueste cauànnus, que vienen lo mot de lenga d'òil chouan, francés chat-huant, en santongés chauan, passat en nòrd-gascon (chavan) , autanplan lo breton kawann (gahús en breton), etc.

Gèira 

Lo celtic e/o galloromanic kàwos / càuus (ausèth nocturn, gahús) qu'ei probablament a l'origina deu mot  basco gauhontz (en navarresolabordan: gauhuntz; en soletan: gauhüntz), possiblament via lo gascon gaús, gahús. Lo mot indoeuropèu kawos / càuus qu'ei estat plan interpretat peus vascons com compausat de duas sillabas, "gaw hos", "gaw hús" la dusau plan marcada per l'aspiracion de la h  tà evitar a tot hòrt l'iat, exactament com gahús en gascon. Lo prumèr element kau, gau que soa com "nueit" en basco (gau, gaue), lo segond element qu'ei estat alavetz assimilat a un mot basco  huntz  (varianta soletana: hüntz),  qui pòt designar la  gèira e qui, per fòrça, s'a prengut lo dusau significat de gahús au nòrd (au sud: hontz). En basco, gauhuntz e huntz  (au sud: gauhontz, hontza ) que son sinonimes enter sí e que significan gahús. Notatz lo mot romanic qu' accèpta las duas accentuacions, en gascon com en lengadocian. L'accentuacion normau deu mot indoeuropèu que pòt estar conservada en gascon: guèus, guèhus, gàus, gàuus, càus, com còis en lengadocian. L'accentuacion que's pòt autanplan trobar inversada com a resultat de l'insisténcia tà copar l'iat en tot sostiéner la dusau sillaba: gahús, caús, gaús, gohús, guehús cf. basco gauhuntz, lengadocian gabús, catalan gaús, qui, tots, significan gahús e comparteishen la medisha etimologia.  La h, artefact fonic tipicament vascon, n'ei pas etimologica aquiu, qu'a precisament aqueth ròtle de marcar la dusau sillaba entà matar l'iat, exactament com la b de gabús (medisha significacion) qui trobam en lengadocian e la h deu mot basco gauhuntz. En basco d'Espanha e en lengadocian meridionau, qui ne coneishen pas  l'aspiracion de la h, aquesta h que pòt estar remplaçada per ua "b" gabontz (varianta de gauhontz) en basco, gabús en occitan.

Tinhahús - Tinha-hus

La relacion enter lo gascon gahús e lo basco gauhuntz, gauhüntz qu'ei evidenta: que s'ageish deu medish mot. Qu'avem vist quin lo mot en basco ei estat interpretat a partir deu mot celtic kàwos o deu mot eretèr vascoromanic gàus / gaús com un mot compausat de dus mots monosillabics: gau e huntz.  Aqueth dusau mot nòrd-basco huntz, varianta soletana: hüntz, qu'a ua dobla significacion, la de gèira e la de gahús. Qu'ei hòrt probablament a l'origina deu mot non lexicau "hus" qui trobam hens los mots d'ahur compausat tinhahús e tumahús e qui son sinonimes de soritz-cauva. La natura de mot compausat de tinhahús (que deverem escríver com tau: tinha-hus) qu'apareish pro clar hens la fonetica de la grafia  tignehùs  (sic, que non tignahùs!) emplegada per Palay,  e enqüèra mei clarament dab la grafia tigne-hus emplegada per Camelat e per Mistral. L'estructura deu (faus) sintagma que's pòt comparar a la deu son sinonime ausèth-tinha.

L'element cauva, lo de soritz-cauva, qu'ei evidentament lo medish que lo mot francés chauve de chauve-souris. Totun, en realitat, non s'ageish pas aquiu d'un derivat deu latin calvus, calva,  la soritz-cauva n'ei pas briga... cauva. Aqueth mot cauva  de  soritz-cauva que deu resultar de l'evolucion de la fòrma femenina deu noste mot càuus: caua  via l'adaptacion gascona deu mot compausat francés chauve-souris. En francés, a l'origina deu mot "chauve" (-souris) qu'arretrobam lo noste mot galloromanic caua, o mei exactament lo son variant cauua /kaw wa/, exactament com en gascon lo mot cauüs (càuus) b'ei un variant atestat de caüs (càus) (cf. Palay). D'aquera etimologia qu'atèstan las fòrmas valonas deu mot "chauve-souris": en valon, tinhahús que's ditz chawe-souri, escriut anticament cauwesoris (sègle XIII), segon lo CNRTL. Dongas, lo mot celtic puish galloromanic càuus, caua que devè designar  a l'origina lo gahús en conformitat dab la significacion celtica e l'etimologia indoeuropèa deu mot.  Puish, lo mot que's prengó lo sens mei generau d'aujami volaire nocturn, e en particular que va poder servir tà designar lo tinha-hús.  D'aulhors, b'ei plan lo significat probable deu mot gascon hus (deu basco huntz / hüntz): aujami volaire nocturn!  Adonc, que cau enténer lo mot chauve-souris com (ga)hús-murga, que non com murga cauva, e tot parièr en gascon dab soritz- cauva. 

Chauga (chauca)

En francés,  perqué lo mot "càus" a deishat de designar lo gahús? Qu'ei un efèit de l'invasion de Gàllia peus Francs. Que i arribèn dab lo lor mot  caua, de medisha origina etimologia indoeuropèa que lo mot celtic, totun dab la significacion, en francic, de corvid (corbaish, un aute ausèth cridassèr, totun diurn aqueste), que non la de gahús. Efectivament, lo mot chauve en francés qu'ei emplegat locaument tà designar la chauga segon lo FEW e lo  CNRTL, çò qui confirma plan la filiacion caua  > *cauwa  >chauve. La chauga o chauca  (lhèu de chauve x choucas) qu'ei ua espècia d'agraula pro rara peus país gascons, lo quite mot que deu estar un manlhèu d'òil. En gascon, lo mot cava (caua) que pòt locaument designar la quita agraula.

Agraula (corbaishina, cava)

Tà resumir e clavar,  qu'avetz aquiu los explics qui permeten d'arresólver lo problèma de l'etimologia deu mot gascon gahús en relacion dab lo son parion basco gauhuntz. Que comparteishen la medisha etimologia dab caús, los mots occitans còis, gabus  com dab lo mot catalan gaús e l'alemand kautz. Aquesta etimologia qu'ei aumensh galloromanica e, segon jo, un celtisme meilèu que non pas un germanisme (*kàwos / càuus: medisha significacion). Segon la teoria de W. von Waltburg, los mots romanics formats par afixacion deu mot kauua  tà designar los rapinhaires nocturns que derivan deu mot francic qui significava agraula.  Jo que pensi que son meilèu d'origina celtica, d'aquiu la significacion de rapinhaire nocturn e, per extension, la de tinha-hus, inexplicablas per la significacion francica deu mot. Lo mot basco gau huntz, prengut com a mot compausat o faus sintagma, qu'a generat lo mot huntz dab la medisha significacion. Aqueste mot huntz qu'ei a l'origina de l'enigmatic mot gascon 'hus' qui entra en la composicion de tinha-hus , tumar-hus (compréner 'hus' qui tuma lo carrèu de la hièstra)  qui designa lo petit mammifèr volaire nocturn (cf. ausèth-tinha, sinonim de tinha-hus). Lo mot chauve o cauva deus mots compausats chauve-souris e  soritz-cauva que presenta la medisha etimologia que la de gahus a partir de la fòrma femenina deu mot galloromanic (*càua>*càuua), qu'a  exactament la medisha significacion que la deu mot non-lexicau "hus" compausant tinha-hus e tuma-hus. En un aute messatge, qu'èi postulat lo mot catalan 'gamarús', d'etimologia non resolguda peus lingüistas, qu'èra de formacion gascona (catalanogascona, se voletz, qu'ei a díser d'un dialècte gascon o ibrid gascocatalan parlat d'autescòps per las comunautas gasconas en Catalonha): gamar-hús, sintagma qui interprèti literaument com ausèth nocturn qui pòrta lo 'gam' (malautia deu bestiar), eretatge d'ua epòca de supersticion obscurantista.


Honts:
- Diccionaire de Bearnais et Gascon Modernes de Simin Palay
- Lou Tresor dou Felibrige de F. Mistral
- Bite-Bitante de M. Camelat
- Dictionnaire de la langue gauloise de X. Delamarre
-Dictionnaire en ligne du CNRTL
-Dictionnaires de basque
-

Un aute gasconisme en catalan balear: jutiperi, jutipiri (gascon jutipèri, jupitèri).

Aquesta setmana, que'm soi interessat a un aute mot gasconissime: jupitèri. Qu'èi rencontrat aqueth gasconisme en consultar l'excellent sit d'Hubert Dutech consacrat au Biarn e a la lenga biarnesa. Jupitèri que i ei balhat com a sinonime de galihòrça, d'abisme. A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr. Totun, aquera etimologia de tradicion popular(a) n'ei pas corrècta, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com e'vse vau explicar.
Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam especificament a l'aute estrem deu maine gasconocatalan, en las islas Balear(a)s, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menorca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui n'ei pas valedera sonque a Lescar. Tornem en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que pensi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots balears pai (gasc. pair) , sa (sic) pai, sa pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair - comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon  orientau), mai (gasc. mair), es (sic) mai, es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic) , papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. En tot cas, tant jutipèri / jutiperi com esbarrejar que son absents deu lexic occitan non-gascon (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud) e deu catalan, sauv lo balear e, hèra locaument, lo parlar ceretenc. Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aqueras similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important de gascons entau repoblament de las Islas Balear(a)s  arron la Reconquista. Hèra locaument en la Catalonha deu Nòrd, a Ceret (Vallespir), que i emplegan enqüèra lo mot jutiperis: un jutiperis qu'ei un  trufandèr mentre que fer jutiperis a algú que significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir. (P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62). N'ei pas lo solet gasconisme qui tobam en rosselhonés. A mei deus mots e locucions gascons incorporats hens lo lexic deu catalan generau, com: aloja, arlot/ al·lot, barrica, cadet, coet, Déu n'hi do, esparracar, , esbarriar/esgarriar, galet, galleda, gallorsa, goja, gojat (goiat), gaús, parrac,  parruca / perruca, perrot, porró, xanc, xanca, etc, la lista n'ei pas acabada;  que i trobam d'autes en diccionari d'Alcover-Moll (catalan, valencian, balear comm cajola, '' frai" per "germà", qui Verdaguer, en seguir Alcover-Moll e mei generaument los filològues espanhòus,  pensa erronèament estar ua fòrma derivada de fraire, ignorants que son tots deu mot gascon. B'ei simple: gasconisme  n'ei pas un mot deus lexics deu diccionari generau de la lenga catalana de l'Institut d'Estudis Catalans e deu gran Diccionari de La Llengua Catalana, pas mei que lo mot gasconismo n'ei un mot deus diccionaris espanhòus. Lo gascon que i ei -a tòrt- con·honut dab lo provençau (provençalisme, provenzalismo). Aquò que'vse dèisha a banda tots los mots de formacion especificament gascona, segon las règlas pròpias deu gascon, distintas de las de l'occitan non-gascon. La màger partida d'aqueths gasconismes qui trobam en catalan no's tròban pas hens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud, pr'amor, justament, que son mots gascons e non pas lengadocians.

Un nadalet valencian deu sègle 16 en gascon e catalan, sus un aire de rondèu landés (Bartomeu Càrceres)

Ja mencionèi la lenga ibrida gasconocatalana qui's va desvolopar en Catalonha com a conseqüéncia de l'aflux importantissime d'emigrants gascons  au Principat. Aqueth briu migratòri que deu estar responsable, per ua gran part, deu gran nombre de gasconismes qui trobam en catalan. Tèxtes en gasconocatalan o qui testimònian d'aqueth sharnego, que son rars, totun  que'n coneishem quauques-uns.  Qu'avem dejà mencionat lo manuscrit de Ripoll deu sègle XVII (un nadalet en gascon catalanizat, probablament escriut peu canonge manresenc Francesc Frade). Un aute exemple (totun, lingüisticament hòrt fantasiós) qu'ei aqueth nadalet qui remonta enqüèra a un sègle abans, compausat peu caperan catalan (o mei probable, valencian, lo tèxte qu'ei conhit de valencianismes) Bartomèu Càrceres (mieitat deu sègle 16). Aqueth musician que tribalhè un temps a Valéncia au servici de Ferran d'Aragon,  duc de Calàbria.  Càrceres qu'èra possiblament d'origina gasconocatalana, lo nom de Càrceres que significa presons en catalan, lhèu un eretatge d'un ajòu gascon bandolèr com n'i èran tants en Catalonha?  En tot cas, l'arrepic deu son nadalet  qu'èra en bon, o  quasi bon, gascon.  Los coplets de la cançon que son en catalan aproximatiu, en ua lenga "gasconizada" de manèira fantasiosa, caricaturau. Aqueth nadalet que devè estar cantat peus pastors de la pastorala. Non cau pas desbrombar  los pastors catalans, en la vita vertadèra de la Catalonha deu sègle barròc, qu'èran en fèit tots gascons, e mei precisament landés.  L'eqüacion pastor = gascon qu'èra lavetz normau en la ment catalana d'aquera epòca. Aquò que t'explica lo catalan dolent (caricaturau) deus quitis pastors de la pastorala; puishqu'èran pastors, qu'èran dongas fataument gascons. Que tròbi au còp significatiu e extraordinari lo fèit qu'aquera melodia de l'arrepic (la partida en gascon), autorn de laquau ei bastit tot lo nadalet, qu'ei arretrobada identica hens un rondèu tradicionau de las Lanas, ua cançon de nau qui tots los bohaires e coneishem plan: A l’entorn de ma meison. Adonc, la prumèra frasa d'aquera cançon de nau: A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton, que sembla constituïr la basa de la melodia deu nadalet de Càrceres.  Lo recuelh de melodias e cançons on e figura aqueth nadalet qu'estó publicat a…Praga (Chèquia), en 1581.
Aquiu que n'avez ua version per la Coral Espígol de Barcelona (precisament de la vila de Gràcia ;-):




Arrepic:
Tau garçó la durundena ( dorondena= cançon de breç, probable per dondorena. Dondorejar = jumpar, breçar, en  l'òbra de Joan Guiraud d'Astròs, escrivan gascon contemporanèu de Bartomèu Càrceres.  cf.  doundoù, doundene hens Palay).
Tau Jesú la durundó (dorondon: sonsaina de breç; nosaus que dirém la dondon, la dondena)
E tau hillot (hilhòt en grafia catalana)  la durundó.

Tan chiquet e tan polit,
com t'es nat (neishut, vadut) aquesta nit,
Lucifer serà 'scarnit,
Tot l'infern n'aurà gran pena!

Arrepic
Tau garçó…

Los àngeus (gasconisme per cat. àngel, gascon: anjos) n'an gran plausir (sic,  ipergasconisme  fantasiós, cf.  francés plaisir, per plaser, cat. plaer).
Vent (vedent,  cat. veient)  cumplir nostre deusir (aute ipergasconisme fantasiós, qu'èra "desir" en cat. vielh com en gascon, en cat. contemporanèu: desig).
Que l'alt cel s'a de fornir
De gascons per bella 'strena (aqueths gascons que son los quitis pastors de la pastorala vienguts tà portar "quauque present" -en cat.  "bella estrena").

Arrepic
Tau garçó...

O Iesus e com miràveu (miràvatz, espiàvatz)
Com los angelets baylaven (dançavan)
D'aut ( gasconisme autentic, cat. d'alt, lit. en gasc. contemp: de haut) en l'ayre no tombaven
Ni cayen (caden) en l'arena (sable)

Arrepic
Tau garçó…

I a ses veus (sas votz) tan angelines
Raussonaven (sic, per ressonaven,  faus gasconisme,  probable inspirat per la diftongason gascona de la o iniciau atonica : aunor, auliva, aumiatge etc; en oc. : onor, oliva, omenatge etc. Com anecdòta, aqueth gasconisme que s'arretròba, dab d'autes, en parlar de Solsona, varietat hèra gasconizada de catalan) les maitines (maitines: fòrma valenciana e occitana deu mot cat. matines, pregàrias de la matiada)
E tocaven les orguines
Tots cantant ab veu (cat. per votz) gran plena:

Arrepic
Tau garçó...

E sonaven tots acòrds ab rebequins (rebequin: cordofòne de la familha deu rebec, Francesc Comte que mencionè los "rebaquets" deus pastors gascons) e monacors (lhèu tambor de còrdas o tonton, dongas "mono acòrd?" En catalan contemporanèu, un manacort o manacor qu'ei un genre d'instrument de musica dab clavièr).
Y ab veus (votz) autes (autes: gasconisme autentic per cat. altes, gasc.contemp. hautas), grans e forts,
Dansaven l'auta (gasconisme per alta. L'alta qu'èra ua dança espanhòla de l'epòca, segon Gustau Gallardo Lorés, de la Coral Espígol )  serena

Tau garçó…

Tots ensemps fasan (gasconime imaginari, cat. fan) la xiera (xiera: gasconisme imaginari o meilèu navarroaragonesisme  per cat. xera = hèsta, batahòri, lo gascon qu'ei assimilat au navarroaragonés per Càrceres)
en esta nit plazientiera (esta: valencianisme e gasconisme per aquesta; plazientiera: gasconisme imaginari per cat. pla(s)entera: agradiva, qui platz)
davant la verge partiera (partiera: gasconisme imaginari , navarroaragonesisme, per cat. partera: qui vien de parir)
Que trau lo món de cadena. (trau, de cat. traure , fòrma antiga de treure =gas.  tréger)

Jordi Savall que contribuí a popularizar aqueth vielh nadalet gasconocatalan. Qu'ei significatiu eth, com a catalan, que non podó arrevirar correctament la preposicion tau: tau garçon, tau Jesú. Aquera preposicion entà, tà, comuna au gascon e a l'aragonés, qu'ei desconeishuda en catalan qui auré d'arrevirar-la en per al. En  con·hóner tau dab tan,  Savall que s'engana suu sens deu tèxte en gascon, d'aquiu l'introduccion un pòc ridicula de la soa version qui podetz escotar sus la videoneta juste avath.

Visiblament, lo gascon qu'èra pro familiar tà Bartomèu Càrceres, per fantasiosas qu'estossen las fòrmas de quauques mots catalans, manèira de tipar-las com a gasconismes. Que's cau raperar  los pastors en Catalonha non podèvan pas estar sonque "aquitans" (compréner: landés), com ac escrivó lo cronicaire rosselhonés Francesc Comte (1586), e doncas que devè semblar normau de balhar un ahur gascon (quitament fantasiós) tà las pastoralas. E l'aire de l'arrepic d'aqueth nadalet qu'èra, shens nat dobte, un tradicionau landés. Càrceres que'u degó audir de landés, se n'èra pas eth medish gessit de la diaspora gascona.






E tà acabar e tà'm har content, aquiu qu'avetz la melodia deu dit rondèu tradicionau landés  titolat "A l'entorn de ma meison", interpretat peus bohaires e percussionistas deu grop de musica d'arrua deu conservatòri occitan de Tolosa (deu quau hè partida lo vòste servidor  qui'n podetz véder a bohar dab los companhs deu conservatòri devath la direccion de Bernat Desblancs).  Que podetz comparar e notar l'aire de l'arrepic gascon deu nadalet valencian deu sègle XVI qu'ei plan identic a la prumèra frasa d'aquesta Cançon de Nau de la tradicion landesa (lo ritme a despart). Gasconissime! Quasi cinc cents ans adarron, que podem enqüèra seguir las traças de las chancas deus pastors lanusquets per Espanha, o meilèu n'audir lo resson de la lor musica, gràcias au musician catalan deu sègle barròc Bartomèu Càrceres.

A L’ENTORN DE MA MEISON - rondèu

A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton. 

A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton

Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’arròsa !

Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’argent !

A l’entorn de ma meison, ueit arròsas en boton.
A l’entorn de ma meison, ueit arròsas en boton.
Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’arròsa !

Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’argent 

etc,  sèt, sheis, cinc, quate,  tres, duas, ua. 

Mots gascons: arna, arla, arlòt; mots catalans: arna, arlot, al·lot. O quin passar de l'arla tau gojat.

Arla (Tineola bisselliella)  (fòto tirada de Wikipedia)

Lo francés, l'occitan, lo catalan, l'italian, l'espanhòu e l'anglés que comparteishen un mot qui , a maudespieit de fòrmas un chic distintas, adaptadas segon cada lenga, e's dèisha plan arreconéisher. Que son, respèctivament segon l'idiòma:  fr: herlot e arlot,  oc: arlòt, cat: arlot e al·lot, it: arlotto, esp: arlote e an: harlot. Las nuanças de significacion deu mot que pòden variar d'ua lenga a l'auta. En generau, que designa un pilhard, un sacaman e /o  un òmi de mala vita, un cocarro. En balear, lo mot al·lot que vòu díser gojat. L'etimologia deu mòt qu'èra demorada non sabuda, non explicada,  dinc a la parucion d'aqueste messatge qui vse n'apòrta l'explic.

A cada còp que ns'encontram un mot d'etimologia desconeishuda, que'nse cau pausar la question se l'origina deu mot no'n poderé pas estar gascona. Lo mot arlòt qu'existeish plan en gascon, la significacion que n'ei òmi de mala vita, cocarro, gusmand, garlamand, escrocaire (Palay). Aqueste mot qu'a l'ahur d'un derivat afixat. En gascon (e pas sonque en gascon), que i trobam lo candidat com a supòrt de l'afix: lo mot arla qui serveish tà designar aqueth insècte  qui's minja los teishuts. Per extension, aqueth mot arla que pòt designar d'autes insèctes guastadors e quitament la tinha.  L'etimologia deu gasconisme arla qu'ei, segon jo, sharnèga, en combinar  lo mot (h)ar  qui significa vèrmi en basco e lo mot romanic lana (en gascon: lan).  La locucion *'arlana, lit. vèrmi (de) lan,  que seré a l'origina deus mot arla (arron la pèrta de la n intervocalica latina, caracteristica deu gascon) e deu son variant arna (qui a conservat  la n latina). Aqueth variant dab n que s'arretròba autanplan en catalan com en occitan non-gascon, que n'ei l'unica forma deu mot en aqueras lengas  (atestat en catalan peu sègle 14 ençà, probablament un occitanisme), dab la medisha significacion qu'en gascon.

En gascon, deu mot arla que deriva lo vèrbe arlar o meilèu arlà's qui significa estar desguastat (per las arlas). Tostemps en gascon, lo mot arlan(t)  que significa pilhard, raubaire (Palay). Arlan(t) dab aquera significacion de pilhard que deriva d'arlar (e arlar d'arla) com lo mot poblan(t) e deriva de poblar (e poblar de pòble).

D'arlan(t)- arlan(d) que vien lo vèrbe gascon arlandejar qui significa pilhar, rapilhar (Palay) com ac hèn las arlas peus teishuts.

D'arla que vien lo mot arlòt: òmi aule, òmi  de mala vita, cocarro, escrocaire. Com arna, arlot n'ei pas atestat en catalan sonqu'a partir deu sègle 14  segon lo GDLC. Lo mot catalan arlot qu'a o qu'avè la medisha significacion d'òmi aule, òmi de mala vita, eretada deu gascon. En particular, un arlot que's ditz  en catalan d'un òmi qui viu au despens d'ua prostituta o sia, en gascon, un macarèu. Puish en catalan lo mot que's va préner la significacion mei aunèsta e simpla de gojat (o sia sinonime de noi en catalan), en pérde'n atau tota connotacion despreciativa qu'avè lo mot a l' origina.  Lo noste mot qu'a aquesta significacion de gojat especificament en balear. La pronóncia balear(a) deu mot qu'ei exactament la medisha qu'en gascon landés, qu'ei a díser /allòt/, uei lo dia lo mot balear qu'ei grafiat al·lot en catalan contemporanèu.

Tà resumir, lo mot arlòt  qu'ei un gasconisme clar, derivat afixat deu mot arla. Aqueth gasconisme qu'ei estat adoptat en mantua lenga europèa com l'occitan non-gascon, lo catalan, lo francés, l'espanhòu,  lo basco, l'italian e l'anglés.

L'etimologia deu mot arlòt, identica a la deu mot gascon arla e deu mot au còp occitan e catalan arna, qu'èra demorada shens explic dinc a la parucion d'aqueste messatge. Per qué? Simplament pr'amor de la pòca consideracion e pòca coneishença a la lenga gascona de part deus romanistas, occitanistas inclús, enlugranats que demoran peus estudis de la "lenga deus trobadors" e de l'occitan dit "referenciau". Lo mot arla qu'ei de formacion tipicament gascona e qu'ei sonque deu lexic gascon. De segur, aquerò n'a pas empachat lo mot arlòt de viatjar e d'estar adoptat per totas aqueras lengas europèas de gran prestigi.








.