Un copacap catalano-gascon

Dens un messatge datat deu 23 de seteme, la nosta lingüista elitista que'm hasó plan arríder dab uas consideracions umoristicas sus l’usatge deus pronoms complements en catalan.




Be coneishem exactament lo medish problema en gascon! L’emplèc benparat deus pronoms qu’ei un copacap en la lenga nosta autant com en catalan. Tà jo, n’ei pas briga ua causa aisida d’ac botar com cau. Urosament, qu’avem gramaticas gasconas tà ajudà’ns ! Assajem-nse donc de resumir l’ahèr.

En gascon, las formas pleas (me, te, lo, la, se, ne, nos (nse), vos (ve), los, las, ac, i ) deus pronoms s’emplegan quan non tròban nada vocala vesina tà s’elidar dessús o quan la forma asillabica correspondent n’existeish pas.


Exemple : Caratz-vos! Ajudatz-me! Amassem-lo. Que la vau cercar. Que i avèva hèra de monde. Qu’ac vau tot díser ! (Calleu! Ajudeu-me! Amassem-lo. Vaig a cercar-la. Hi havia molta gent. Vaig a dir-ho tot. )

Los pronoms asillabics pòden estar proclitics o enclitics.
Las formas deus pronoms proclitics gascons que son m’, t’, l’, n’, ns’, ns’, v’, n’ e s’. Per exemple :
Que m’assedoi sus l’èrba. (Em vaig seure sobre l'herba)
Aquerò que t’arriba pro sovent (Això et passa prou sovint)
Que n’i arribèn de pertot (N'hi arribaren de tot arreu )
Que ns’avèva dit de i anar (Ens havia dit d'anar-hi)
Que v’anatz cercar istuèras (Aneu a ficar-vos en un embolic, lit. a buscar-vos històries)

Las fòrmas asillabicas encliticas que son :
’m, ’t, ’u, ’n, ’ns, ’vs, ’us, ’n, ’s

Que’m hè arríder (Em fa riure)
Que’t vas carar! (Vas a callar!)
Que’u cerquèm pertot (El vàrem buscar a tot arreu)
Que’ns digó de passar (Ens va dir de passar)
Que’vs lhevatz de d’òra (Us aixequeu d'hora)
Que’us portèi dinc a la gara (Els vaig dur fins a l'estació)
Que’n dé ua tista aus mainats (En va donar una cistellada als nens)

Lo pronom « ne » segueish las medishas règlas que me, te, se :
Que’n ditz...
Tà n’aimar...
Que te’n vas

Ara quinas son las règlas tà causir enter la forma proclitica e l’enclitica ? Aquò que depen si lo pronom ei plaçat abans o après lo vèrbe.

Prumèr cas : lo pronom qu’ei plaçat ABANS lo vèrbe.
Quan lo pronom e ei enter duas vocalas, la forma proclitica que l’empòrta tostemps.
Que m’ajudè plan beròi (M'ajudà ben bé- plan beròi: lit.: ben bonic)
Que v’ac digoi jo medish (Ho us vaig dir jo mateix)
Mès :
Que’us aima hèra (ja que « los » n’a pas nada fòrma proclitica )(Els hi agradan molt)

Second cas : lo pronom qu’ei plaçat APRÈS lo vèrbe : lo pronom non s’ elideish pas jamès suu mot qui segueish excepte quan lo verbe e s’acaba dab ua consonanta au medish temps qu’ei seguit per un pronom :.
Da’u ua poma (Dóna-li una poma)
Balha’m aquò (Dóna'm això)
E’n vòs drin? Hè’t en davant! (En vols un poc? Passa davant - lit. "Fes-te endavant")
Torna-te’n a l’in.hèrn! (Torna-te'n a l'infern!)
Gahatz-lo adara ! (Agafeu-lo ara!)
Hètz-lo escapar ! (Feu-lo escapar!)
Pren-te ua botelha de vin vielh

mès :
Gahatz l’i !
Hètz l’i !
Pren t’ac.

L’òrde deus pronoms qu’ei un "trencacap" en gascon com en catalan. De manièra generau, l’òrde recomandat en la lenga escrita qu’ei com segueish : lo (la, los, las), se, te (ve), me(nse), ne, ac, i



Hè-te’m enlà
Tira-te’m d’aquí
Que me’n cau ganhar.
Que’u me pòrta
Que la me pòrta
Que’u te pòrta

Que l’ac pòrti o Que l’ i pòrti
Balha’u me !
Que’u me ditz.
Ditz-lo me ! Ditz-m’ac, qu’ac voi saber

Que l’i pòdes balhar o Que pòdes balhar l’i
Que calerà portar m’ac
Que calerà portà’u me
Que pòt hicar s’i
Que la se guarda
Que’us se hiquè dens la pòcha
Guardatz-lo ve
Guarda’u te
Que’u me cau estruçar
Balhatz-los ne duas !
Que l’ac èi balhat
Que’us ac èi dit
Que l’i hiquèi
Que se’m cadó dessus
Que se’n va.
Que s’ac vira plan.
Que s’i hiquè dab estrambòrd.
Que te’n vas.
Que me’n trufi.
Que t’ac disi.
Non v’i hidetz pas.

Aquiu que se n’i hica de costat.
Que’u se t’ac mingè tot.



Totun, l’usatge de la lenga parlada que pòt diferir considerablament de l’usatge literari. Per exemple, dens las lanas, qu’avem : que'n lo pren, que nse'u pòrta, que me'u hè, que te'us envia.. en lòc de que’u ne pren, que ns’i porta, que’u me hè, eca.

Tà concludir, las lengas gascona e catalana s’apartan de las autas lengas occitanas per la subervivéncia de formas asillabicas deus pronoms nos, vos e los qui existivan en la lenga deus trobadors mès qu’an desapareishut de totas las autas varietats occitanas. Totun, quauqu’uas varietats catalanas e gasconas non las utilisan pas. Deguens lo domani catalan, lo “rosselhonés”, lo capsinés e l’alguerés non las emplegan pas jamès . Per çò qui tòca au gascon, la lenga aranesa non las coneish pas tanpauc, tot parièr los dialèctes gascons orientaus e septentrionaus de contacte dab lo lengadocian. Tà n'aver un exemple, que'vs sufeish de tornar léger lo tèxte de la crida tau sostien de la Calandetra de Betren, escriut en gascon sud-orientau: "Que vos envitam a devénguer eths actors...". Qu'ei plan la fòrma gramatica normau en gascon sud-orientau (Est-Bigòrra, Quate-Vaths, Haut-Comenge, Aran e Coseran).


Lexic gascon-catalan:

ac (var. dial.: at, ec, ic...) = ho
balhar = donar (sinon. gascon: dar)
botar = posar, ficar (gasc. hicar)
cadó = caigué (càder, var. dial.: càser, càger, càier= caure)
disi, dic (var. dial.: didi, digui) = dic (díser var. díder/díguer = dir)
estrambòrd = entusiasme
har/hèr = fer (hèi, hès, hè, hèm, hètz, hèn = faig, fas eca)
hicar = ficar
hidà's (var. dial. hisà's)= fiar-se
medish (var. dial. medeish, madeish) = mateix
plea = plena
tà, entà = per, per a
trufar = trufar
M'en trufi = no se m'en dóna un clau

(Si us plau, ajudeu-me a corregir el meu català macaronic, no dubteu, ho corregiré amb plaer)